PLAZAKO ITURRIA

 

1915eko argazkia.

Berastegiko udal-gobernuak, XVIII. mende erdialdean, herriko plazan iturri publiko bat eraikitzea erabaki zuen. Iturria eraikitzeko lanak atalka atera zituen enkante publikoan, eta interesa zuten eraikitzaileek Francisco de Ibero perituak jarritako baldintza eta kalitate-ezaugarriak errespetatu beharko zituzten, lanak aurrera eramaterakoan.

Iturria eraikitzeko lanen lehen atala 1754ko abenduaren 16an jarri zuen udal-gobernuak enkante publikoan. Naparrekoa izeneko iturburua erabiliko zuten ura herriko plazara eramateko, baldintza eta kalitate-ezaugarri jakinetan. Iturburua eta haren ingurua garbitu beharko zuten aurrena, agerian uzteko; eta ura hareharriz edo kareharriz egindako aska batean bildu beharko zuten, betunez igurtzitako harri landuekin estalitako aska batean.

Ura bideratzeko, berriz, arra (neurri zaharra, gaztelaniaz ‘palmo’, hatz txikitik hatz lodirako tartea, 20 cm inguruko neurria adierazten zuena) bateko aldea zuen ubidea erabili beharko zuten, hareharrizko losak lauki forman jarrita egina, junta guztiak eta buelta guztian oin bateko zabalerara arte betunez ondo beteak eta erabat itxiak.

Ubide hark iturburuko soberako urak bota zitezkeen lekura arte iritsi beharko zuen, eta leku horretan harri landuzko beste aska bat jarri beharko zuten, bi oin koadrokoa, eta altueran oin eta laurden izan beharko zuena (56 x 56 x 36 cm). Aska hari bi zulo edo irekidura egin beharko zitzaizkion: bata, 3 ontza koadrokoa (70 x 70 mm), urak plazarantz segitzeko; eta, bestea, 6 ontza koadrokoa (140 x 140 mm), ura bertan isurtzeko edo husteko.

Leku horretatik beste ubide bat egin beharko zuten, 6 ontza koadrokoa (140 x 140 mm), eraiki beharreko azken askara arte; hain zuzen ere, herriko plazako Maiztertegi (gero Ustoarena izango zena, ezkerretara) eta Plazaenea (eskuinetara) etxeen artean kokatuko zen azken askara arte (iturria dagoen etxea, Jakunea zen lehen). Aska hark ere harri landuz egina beharko zuen izan, 4 oin eta erdi luzeran, 2 oin altueran eta oin 1 zabaleran (125 x 56 x 28 cm). Hiru zulo egin beharko zitzaizkion hiru iturrirentzat eta beste bat handiagoa eta gorago soberako urarentzat.

Lanetan erabili beharreko karea kontuan hartu gabe, 14.500 errealeko aurrekontua izango zuten eraikuntzaren lehen ataleko lanek.

Bigarren ataleko lanak 1754ko abenduaren 18an jarri ziren enkante publikoan. Udal-gobernuak erabakitako parajean badaezpadako harrizko sei zutabe eraikitzea izango zen egin beharrekoa, iturria lehertzen bazen ere, berriz berreraiki behar izanez gero ere. Horrez gain, bi galtzada-zati ere eraiki nahi zituen udal-gobernuak: bata, Gorrotxikiko parajean; eta, bestea, Etxatxiki (Etxetxiki?) etxean. Lan hauek 274 errealeko aurrekontua izango zuten. Eta lanetarako behar zen karea, 264 errealeko kostua izango zuena, eraikuntza-lanen ardura zuenak eraman beharko zuen obrara.

Eraikuntza-lanen hirugarren eta azken atala 1755eko uztailaren 21ean jarri zen enkante publikoan, eta plazako iturriaren frontisa edo aurrealdea eraiki beharko zen haren bidez, perituak zehaztutako itxura eta diseinuaren arabera, eta harrizko bi eserleku erantsita. Frontisa egiteko ere harri landua erabili beharko zuten, apropos diseinu zimurtua edo koskaduna (abujardado) emateko. Arrateko harrobitik ekarriko zuten harria, Elaunde etxearen goiko aldetik barrena. Eta harriak 3.575 errealeko kostua izango zuen.

Plazako iturria eraikitzeko lanei amaiera emanez, inaugurazio-ekitaldia 1756ko irailaren 8an egin zen, eta lanek 18.613 errealeko aurrekontua izan zuten.

BERASTEGI TXURI BELTZEN IV

 

ARGAZKIAK IKUSTEKO KLIKATU HEMEN.

Berastegi, duela 100 urteko enpresa eta zerbitzuak.

1918an, Berastegik 1194 biztanle zituen. 100 urte geroago 150 biztanle gutxiago ditugu. Duela 100 urte herrian zeuden negozio eta enpresei dagokienez, eta gaur dagoenarekin alderatuz, jaitsiera handia eduki du.

Hauek dira Berastegiko komertzio, negozio, enpresak eta zerbitzuak 1918. urtean
ABARKETEN MERKATARIAK
Pedro Izaguirre, Ekialdeko kalea
IGELTSERO
Martín Elduarein
HARATEGIAK
Pio Echeverria, Plaza Real
JANGARRIAK
Tiburcio Arregui
Martin Zuloaga
AROZTEGIA
Francisco Garaiburu
IKAZTEGIA
Francisco Arregui, Plaza Real
SARRAILAGINTZA
Modesto Yaben 
TXOKOLATE FABRIKA
Antonio Arregui
ESTANKOA
Pio Echeverria, Plaza Real
ELEKTRIZITATE-FABRIKAK
Santos Gastañondo, Ameraun.
Lavayen eta Ustoa, Arrate.
Mugica Hermanos, Plazaola.
FONDAK, HOTELAK ETA OSTATUAK
Francisco Arregui, Plaza Real
Pio Echeverria, Plaza Real
Feliciana Sarasola, Goiko Kalea
ABELTZAINAK
M.ª José Esnaola, Ekialdeko kalea
Juan Bautista Garciarena, Eguerdiko kalea
Manuel Maíz, Ekialdeko kalea
ERREMENTARIAK
Yaben apala, Beheko kalea
Nicolas Seregui, Ipar kalea
LATORRITEGIA
Martín Vallejo, Ipar kalea
MEDIKUA
Luis Cendoya
OKINDEGIAK
Tiburcio Arregui, Beheko kalea
Sebastian Sogorza
ILE-APAINDEGIAK
Bautista Garaiburu, Ekialdeko kalea
Martín Vallejo, Ekialdeko kalea
SAGARDO FABRIKA
Sebastián Aguirre
TABERNAK
Pio Echeverria, Plaza Real
Francisco Arregui, Beheko kalea
Feliciana Sarasola, Goiko kalea
José Atestaran, Eldua auzoa
Bautista Ugalde, Eldua auzoa
EHUNEN MERKATARITZA
Martin Zuloaga
Sebastián Aguirre
Tiburcio Arregui
ALBAITARIA
Nicolás Yeregui
ZAPATERIA
Juan Bautista Garaiburu
MEATZEAK
Bizkotx
TELEGRAFISTA
Petra Ugarte
AUTO ZERBITZUA
José Echave
MAISUA
Erasmo San Martin
ANDEREÑO
Manuela Blasco
POSTARIA
José Echave

BERASTEGI TXURI BELTZEN III

Argazkiak ikusteko klikatu.

BERASTEGI TXURI BELTZEN II

Argazkiak ikusteko klikatu

BERASTEGI TXURI BELTZEN I

Argazkiak ikusteko klikatu

Berastegiko inauteriak duela 70 urte.

Garizumaren aurreko hiru egunetan ospatzen ziren Berastegiko inauteriak, Zaldunita, Astelenita eta Asteartita, Igandea, Astelena eta Asteartea izenekoak, hurrenez hurren. Zaldunitan ez ziren mozorrotzen.

Inauteriak baino bi igande lehenago, gazteak bi despensero izendatzeko biltzen ziren. Izendapen horrek urtebeteko balioa zuen. Despenseroek festetan gastatzen zuten dirua administratzen zuten; txandako dantzariaren lehentasunaren arabera,neskak dantzara gehitzeaz arduratuko ziren. Inauterien garapen normala ere zainduko zuten.

Despenseroak izendatzeko, udaletxean biltzen ziren, eurekin batera txistulari eta danbolin jolea ere. Parte hartu nahi zuten gazte guztiak agertzen ziren, Berastegi ibaiaren alde bateko eta ibaiaren beste aldeko despentsero bana aukeratzen zen, eta 12 gazte gehiago, despenseroekin elkarlanean jarduteko. Jaiak antolatzeko gazteak izendatu ondoren, anis botila bat ateratzen zuten, eta txistulariak piezaren bat jotzen zuen.

Ostegun gizen goizean, mezetara joaten zen. Irteeran, txistularia eta danbor jolearekin, bi zaldi,txintxarrizko lepokoa eta koloretako zapiez apaindurik bere zaldizkoekin, herrian zehar doaz jaiak iragarriz. Zato erraldoi batekin ardoa gonbidatuz jendeari. Plazan berriz, haurrek dantza-soka dantzatzen zutelarik.

Larunbat arratsaldean, despenseroak,Ameraun, Kamineros eta baserri apartekoenetara eskatzera joaten ziren.

Igande goizean, Aiztunalde, Izotzalde, Eguzkialde eta Urdinarrain auzoetako bi ordezkarik gainontzeko gazteekin eskean ibiltzen ziren herrian zehar, eta biltzen zutena inauterietan aprobetxatzen zuten. Udaletxetik irten eta lehen bisita errektore etxean izaten zen, txistuaren musikak laguntzen zuen, eta gero herriko gainontzeko lekuetatik. Gazte batzuk, gauez, ez ziren etxera joaten lotara, eta udaletxean gazteentzat zegoen gazte-gelan pasatzen zuten.

1910ean argitaratutako udal-ordenantzen 14. artikuluan, eskaera horiei buruz honako hau irakurtzen dugu: «Los bailarines llamados de «San Juan» y jóvenes postulantes, los días de carnaval y cualquier otro día, obtendrán para exhibirse, bailar, cantar, tocar y pedir limosna, la correspondiente autorización del Alcalde».

Zaldunita, Astelenita eta Asteartitako arratsaldetan gazteek dantza-soka dantzatzen zuten plazako agertoki berean. Zuriz jantzitako despenseroek dantzariak eskatutako neska ekartzen zuten, bata neskaren aurretik eta bestea atzetik jartzen zirelarik. Dantza-soka amaitzean, parte-hartzaileak plazako eserlekuetan eseri eta gailetak eta ardoa zerbitzatzen zieten.

Inauterietako jantziak honako hauek ziren: abarketak, artilezko galtzerdi zuriekin, mahoizko galtzak, txilaba bat lepotik belaunetaraino, marrak goitik behera eta eskuak poltsikoetan sartzeko irekigune batzuekin. Buruan, lastozko txanoa, eta honi alanbrearekin kono itxura emanez papertxo eta lumez apaindua. Aurpegian, kareta bat sudurreraino. Poltsatxo bat ere eramaten zuten botatzen zituzten papertxoak eramateko.

Aipatutako ordenantzen hamaseigarren artikuluari dagokion "inauterietako maskarak eta dantzak" izeneko atalak honela dio: «En los días de Carnaval no se permitirá sacar el baile llamado aurresku o soka-dantza con disfraz o careta, pero se permitirá andar disfrazado por la calle desde las nueve de la mañana hasta el oscurecer, exceptuando el tiempo que duren las funciones de la iglesia, siempre que se presenten sin atacar a la moral pública y buenas costumbres. Las autoridades o sus agentes serán los llamados en todo caso para quitar la careta o pañuelo al hombre o mujer que no guarde el decoro correspondiente, cometiendo alguna falta u ocasione disgustos al público o a los particulares».

BERASTEGIKO ARGIZTAPEN PUBLIKOAREN HASTAPENAK

Kale nagusia ...... inguruan, argindar-kablez inguratuta.

XIX. mendearen azken hamarkadan aurrerapauso handiak eman ziren gure lurraldean ur- eta argindar-hornikuntzan, eta Berastegiko udalak ez zuen aurrerapauso haien aurrean atzean gelditu nahi izan.

Mende bukaerako bi hamarkadetan Elberdin, Danboliñenea, Igeralde, Uraundia, Urrezti eta Intxaurrondoko iturri eta harraskak eraiki edo berritu zituen udalak, auzotarren mesedetan. Eta argiztapen publikoa, berriz, 1902. urtea hasi berritan iritsi zen gurera. Donostiako kaleek 1899an ezagutu bazuten argiztapen elektrikoa, handik hiru urte eskasera martxan zituen udalak herriko lehen kale-argiak Berastegin, herritarren gozamenerako. Hala, bizitzaz jantzi ziren kaleak, nahiz eta etxeetan oraindik petroleozko kinkeak eta olio-lanparak erabili.

XIX. mende amaierarako, Tolosaldean paperaren industria zen nagusi ekonomia-indarren artean; burdinola eta errota zaharrak paper-fabrika moderno bilakatuak zeuden.

Tomas Mujika Amiano enpresa-gizon lasartearraren egitasmoa ere garaiko joerari lotu zitzaion. 1895ean Plazaolako burdinola erosi zuen, bertan paper-orezko fabrika jartzeko asmoz. Frankiko eta Leitzarango erreketan hainbat zundaketa-lan egin zituen, eta ohartu zen lehorte garaian ez zuela ur eta, beraz, energia nahikorik izango bere paper-ore fabrika berriko makineria mugiarazteko. Ondorioz, 1895eko irailaren 24an, Eluts Handi inguruko 6 edo 7 areako lursail batean, zentral hidroelektriko berria eraikitzeko baimena eskatu zion Berastegiko udalari. Handik eta kable bidez, beharrezko zuen argindarra eramango zuen Plazaolako fabrika berrira. Udalak begi onez hartu zuen Mujika Amianoren eskaera eta baimendu egin zuen zentral berriaren proiektua.

1897ko irailaren 12an, eskaera berri batekin etorri zitzaion Mujika Amiano udalari; Aintzergatik Plazaolara errepide bat egiteko baimena zen eskatzen zuena. Eskatzailea prest agertu zen, gainera, lanen kostuaren herena ordaintzeko. Ez zuen, ordea, agindutakoa beteko.

1900eko urrian, hilabeteko epea eman zion udalak Mujika Amianori, egindako lanetan hondatutako eta puskaturiko bideak konpontzeko.

1901eko urtarrilean, berriz, enpresagizonaren bete gabeko agindu eta promesez asperturik, ultimatuma bidali zion udalak: 15 eguneko epean ubideari eta kableentzako posteei zegozkien zenbait auziri irtenbidea emateaz gain, makinekin hondatutako bideak konpondu beharko zituen, paper fabrika martxan jarri nahi bazuen, behintzat.

Eta, hala, hilabete beranduago, 1901eko otsailean, jarrerak bateratu eta bost puntuko hitzarmen bat adostu zuten bi aldeek:

1. Mujika jaunak 1.795 pezetako kalte-ordaina eman beharko zion udalari, Leitzarango urez baliatzeko Plazaolan bi kanal irekitzeagatik.

2. Mujika jaunak, bere kontura, argindar-sarea eta 20 kale-argi ezarri beharko zituen herrian, hartarako izendatutako udal-batzordeak erabakitako puntuetan.

3. Udalak, bere aldetik, instalazio elektrikoa egiteko beharrezko ziren zutoinak ahalbidetuko zizkion Mujika Amianori.

4. Udalak Bizkotxen zegoen herriko hariztia Mujika Amianoren eskura jarriko zuen, hark Plazaolako makina-etxea eraikitzeko beharrezko egurra bertatik har zezan.

5. Mujika jaunak itxitura on batekin babestu beharko zituen kanalak eta mantendu, abereak bertara ez erortzeko.

Argindar-zutoinak Ariztun auzoan

1901eko abenduaren 1ean, Mujika Amianok jarri beharreko kale-argientzako 20 puntu edo kokalekuak zehaztuz, zerrenda prestatu zuen udalak:

- Kale-argi 1 Miguel errementariaren etxeko bidegurutzean.

- Beste 1 Maitoneko bidegurutzean.

- Beste 1 Elberdingo iturrian.

- 3 kale-argi plazan: bat Juan Labaienen etxe ondoan, beste bat Txankanea etxearen ondoan, eta bestea Kontzeju eta Gaztainondo-Berriren artean.

- Beste 1 Apeztegiako bidegurutzean.

- Beste 1 Danboliñeneko iturrian.

- Beste 1 Martintxoneko bidegurutzean.

- Beste 1 Zugui-Zabaletan. 

- 3 kale-argi elizan: bat atarian, beste bat sarrera nagusian eta bestea beste sarreran.

- Beste 4 udaletxean: bat sarreran, beste bat eskaileretan eta beste biak udaletxeko geletan.

- Eta 3 azkenak Kontzejuko maizterrarentzat.

Hauexek izan ziren lehenengo 20 argi-puntuak Berastegin, eta hauen ondotik joan zen herriko argindar-sarea pixkana-pixkana urteetan zabaltzen gainerako eraikin eta herri-bideetara.

VICTORIANO ETXABE YABEN “CHIQUITO DE BERASTEGI”

VICTORINO ETXABE, zutik eta eserita RAMON ZARAKAIN

1877ko maiatzaren 22an jaio zen, Berastegiko Salbadorenea etxean. Jose Cruz Etxabe Arregi eta Mª Bernarda Yaben Esnaolaren semea zen, hamar senidetatik seigarrena.

Esan bezala, zesta-puntako pilotaria izan zen, "chiquito de Berastegi" ezizenaz ezaguna. 1892ko abenduaren 26an egin zuen debuta, 15 urte zituela, Madrilgo frontoietan.

Apustua tarteko, aparraldian, unerik gorenean zegoen zesta-punta orduan, frontoietako "euskal kirola" ("sport vasco") deitzen zitzaiona, eta horrek pilotari euskaldun askok Madrilgo eta Bartzelonako frontoi berrietan jokatzea ekarri zuen.

1892ko gabonetan, esate baterako, 8 egunez jarraian jokatu zuen Victorianok Madrilgo San Francisco frontoian.1893ko azaroaren 12an ere Madrilen zen berriro, hango Euskal Jai frontoian jokatzeko, hurrengo urteko martxoaren 30era arte.

1895eko martxoaren 9an, Bartzelonara joan zen, han 8 hilabetez Barcelones frontoian jokatzeko. Tarrasako frontoiaren inaugurazioan ere hartu zuen parte Victorianok, baita Colon frontoiarenean ere 1896an.

Geroago, artean oso gazte zela, Ameriketara joan zen, eta garaipen edo lorpen handiak eskuratu zituen Mexiko, Kuba, Brasil eta Argentinako frontoietan.

Bere lehengusu Ramon Zalakain Yabenekin batera, Egiptoko Kairo eta Alejandriako frontoietan ere jokatu zuen.

Gerora, pilotari izateari utzi zionean, artekari-lanetan ibili zen Barcelones frontoian.

Azkenik, 61 urte zituela hil zen, Bartzelonan bertan.

IBARROLA ITURRIA

Ibarrola iturria

Andres Ibarrola Marichalar 1852ko martxoaren 7an jaio zen Berastegiko Txurinea baserrian, zazpi anaia-arrebako familia batean. Aita Miguel Francisco Ibarrola zuen, eta ama Juana Bautista Maritxalar. Andres, bere arreba Joaquina Antonia, Maria Dolores eta Maria Bautistarekin batera, Argentinara joan zen, garai zail haietan beste hainbat bezala, etorkizun hobe baten bila.

Andres Ibarrola, bere arreba Mª Dolores, Joaquina Antonia eta Mª Bautistarekin.

Oparoaldia bizi izan zuten Argentinako lurretan eta dirutza ere egin zuten. Berastegira eginiko bisita batean, Bulatzi-erdi auzoan (leku-izen hori dator informazio-iturri izan dugun testuan) iturri bat eraikitzea erabaki zuen Andresek, bere arrebekin batera. Gizarte-ekintza edo dohaintza bat egin zuen, beraz, auzotarrek ur garbiaz goza zezaten.

Gauzak horrela, 1913ko urtarrilaren 19an, Juan Martin Iparragirre lagun eta auzotarrak Bulatzi-erdiko iturri berrirako ura eskatu zion Berastegiko udalari, Andresen izenean. Udalak, bere aldetik, honako baldintzekin onartu zuen Iparragirreren eskaera: ura Urandiko depositutik hartu beharko zuten, eta hodien kanpoaldeko diametroak ezin izango zuen 26 eta 33 mm arteko neurria gainditu. Hala, uda hartarako funtzionamenduan izan zuten iturria auzoan.

Hala dio harri gaineko inskripzioak; ESTA FUENTE FUE COSTEADA POR DON ANDRES IBARROLA MARICHALAR Y Hnas EL AÑO 1913 

1918ko ekainean, alkateak herriko kale nagusiari Andres Ibarrola izena jartzea proposatu zuen, iturriak herriari ematen zion zerbitzuagatik esker ona adierazi eta omenaldia egin nahian Ibarrola jaunari. Baina, azkenean, ez zen bete alkatearen asmoa, eta urte gutxitara hil zen Andres.

1929ko apirilean, Joaquina Antonia Ibarrolaren heriotzaren ostean, haren albazea edo testamentu-betearazlearen jakinarazpen bat iritsi zen Argentinatik, esanez Joaquina Antoniak bere ondasunen %7 Berastegiko herriarentzat utzi zuela.

Hala, 1934ko otsailean, testamentu-betearazlearekin eta Ogasunarekin hainbat izapide izan ondoren, 50.057,35 pezeta kobratu zituen udalak, Joaquina Antonia Ibarrolak iturria mantentzeko eta zaintzeko lanetarako utziak.

1934ko apirilean, berriz, hilabete batzuez iturria urik gabe egona zela eta, udal-batzak Urandiko hoditeria aldatzea erabaki zuen, eta Ibarrola iturrirako eta Izotzalde auzorako ura Ollokoko manantialetik hartzea, hoditeria berria erabilita. Inbertsio garrantzitsua izan zen hura iturriaren funtzionamendu egokirako; eta lanen kostua finantziatzeko ere, Joaquina Antonia Ibarrolaren ondasunak erabili zituen udalak.

1935eko otsailean, lanak bukatu ostean, 17.362,20 pezetako soberakina geratu zen Joaquina Antonia Ibarrolak utzitako diru-funtsetan. Haietatik 12.000 pezeta epe finkorako aurrezki bezala jarri zituen udalak, eta gainontzekoa kontu korronte batean gorde zuen, behar berrietarako.

BERASTEGI ARGAZKI ZAHARRETAN

PEDRO MUÑAGORRI OBINETA

PEDRO MUÑAGORRI OBINETA

Apezpiku eta misiolari, 1865eko ekainaren 29an jaioa Berastegiko Gorrinea etxean. Felix Pedro Muñagorri Loidi zuen aita eta ama Mª Dolores Obineta Zaldua, bederatzi anai-arrebatan seigarren senidea zen.

1880ko irailaren 12an, 15 urterekin, dominikar abitu-hartzea egin zuen Ocaña eskolan, eta han eman zuen urtebete ikasten.

Boto handiko profesioak hartu zituen 1884ko irailaren 14an Avilako Santo Tomas komentuan. Ikasketak burututakoan, eta subdiakono izendatutakoan, Manilako Santo Domingora destinatu zuten, eta han jaso zuen diakonotza 1887ko irailaren 24an. Aitor-entzule izanik misiolari joan zen, 1888ko ekainaren 14an, Tun-King zentralera.

1888ko uztail hasieran Manilatik atera zen, eta hil horretan Oñate jaunaren eskutik presbiterotza jaso zuen Phú Nhai herrian. Uztailaren 20an, Manilako Santo Domingon apaiz izendatu zuten, eta misiolari ibili zen lur haietan zehar. Jende asko kristautu zuen, ospitaleak eraiki zituen eta Tun-Kingen egundoko tenplua ere eraiki zuen, Jesusen Bihotz Sakratua. 1903an hasi ziren tenplu hori eraikitzen, eta 3 urteren buruan amaitu zuten.

1907ko abuztuaren 13an, bikario izendatu zuten Vietnamko Tun-King bikariotza apostolikoan. Handik urtebetera baino lehen, 1908ko urtarrilaren 5ean, gotzain izendatu zuen Maximo Velascok Pitsunda herrian, Valentin de Berrío-Ochoa dohatsuaren oinordeko.

1924ko martxoaren 12an, Vietnamko elizbarrutiei izena aldatu zien bertako administrazioak, eta Pedro Muñagorri Bui Chu bikario apostoliko izendatu zuten.

Hona hemen El Pueblo Vasco egunkarian agertutako gertaera, 1926. urteko Berastegiko jaietan, bertako seme eta gotzain zen Pedro Muñagorriri egin zioten ongi etorria, 40 urtez Indotxinan ibili ondoren hangoak kristautzen.

Abuztuaren 9an, astelehena, arratsaldeko zortzietan egin zuen sarrera Berastegira. Herriko mugaraino ibilgailuan joan zitzaizkion harrera egitera udaleko ordezkariak: alkatea, idazkaria eta zinegotziak.

Arrosiko errota inguruan, errepidearen alde batetik bestera, pankarta bat jarri zuten: <<Berastegui postutzen da zure etorrera kin>>; herri sarreran, berriz, beste bat: <<Zure erriyak ongi artu zaitzala>>; eta herriko enparantzan lore uztai dotore bat idatzi honekin: <<Erri ontako seme agurgarriyeneri ongi etorriya>>. Etxe guztietako balkoi eta leihoak apainduak ageri ziren, ikusgarri zeuden.

Herriko enparantza jendez gainezka zegoen. Bertan, gurutzea altxatuta, gotzaina, hainbat apaiz eta Saturraran apaizgaitegiko ikasleak ere zain zeuden. Handik pixka batera, auto-ilara bat sartu zen herriko enparantzan, eta haietako auto batetik Pedro Muñagorri jaitsi zen aita dominikar bat lagun zuelarik. Herriko erretorea aurreratu zitzaion ongi etorria ematera eta bertako ordezkariak aurkeztera.

Javier Arregui apaizak zuzendutako abesbatza misto batek euskaraz abestu zuen gotzain jauna goraipatzeko. Geroago, batzorde guztia elizalderantz abiatu zen Tolosako danbolin-jole taldearen atzetik. Bide guztian abesbatza abesten joan zen. Elizaren sarreran, hostoz eginiko arku bat jarria zeukaten idatzi hau zuela: <<Filium episcopum salutat natalis ecclesia>>. Eliza ikusi ondoren, berriro ere plazara joan ziren denak batera. Plazan, haurtzaroko lagun eta familiartekoak aurkeztu zizkioten Pedro Muñagorriri. Ilunabarrean, gotzaina familiarteko zuen Juan Labayen apaizaren etxera erretiratu zen, bertan hartu baitzuen ostatu.

Asteartean, San Lorenzo patroiaren egunean, udalbatzarra eta gainerako agintariak Tolosako danbolin-joleen atzetik, Pedro Muñagorri buru zela, elizara joan ziren, meza pontifikala ospatzera.

Andres Viquendik zuzendu zuen meza, Javier Arreguik abesbatza eta organoa Norberto Almandozek jo zuen, Sevilla metropoliko katedraleko organo-jolea zen bera. Meza amaitu ostean, fededun guztiek erlikiari eta gotzain misiolariaren eraztunari musu eman zieten.

Zeremonia amaituta, plazako frontoian esku-pilota partidu interesgarria izan zen. Bertan, Azkoitiko Chiquito anaiek, Berastegiko Miguel Mari eta Andoaingo Saroberen aurka jokatu zuten. Gotzainak ere ikusi zuen partidu hartan Azkoitiko anaiek 25 eta aurkariek 20 tanto egin zituzten.

Ondoren, udaletxeko batzar-aretoan, otordu ofiziala egin zuten Pedro Muñagorriren ohorez. Bere inguruan berrogeita hamar mahaikide eseri ziren, eta menua Kako jatetxekoek zerbitzatu zuten. Bazkalostean, giro ezin hobean, esker oneko hainbat hitzaldi zuzendu zitzaizkion gotzainari, eta aretoan bertan zegoen haren erretratua sinarazi zioten P. Muñagorriri. Azkenik, gotzainak, eserlekutik altxatuta, eskerrak eman zituen omenaldi harengatik.

Jaioterrian hiru egunez egon zen, eta urtebete eman zuen Espainian zehar bere elizbarrutirako baliabideak eskatzen hainbat agintariri, tartean, Alfonso XIII.ri ere bai.

Pedro Muñagorrik bideratzen zuen Bui Chu elizbarrutia izugarri handitu zen, eta berak bakarrik eramateko lan handiegia zela-eta, bi zatitan banatzea erabaki zuten. Hala, 1934. urtean, Pio XI. Aita Santuak bi zatitan banatu zuen elizbarrutia. 1935eko martxoaren 3an, Ho Ngoc Aita dominikarra Bui Chu-ko gotzain izendatu zuen Aita Santuak, Pedro Muñagorriren ordezko; Thai Binh elizbarrutia, berriz, gehienbat misiolari espainiarrez osatua geratu zen.

1936ko ekainaren 17an hil zen Pedro Muñagorri 70 urte zituela, Vietnamko Tun-King herriko Jesusen Bihotz Sakratua katedralean lurperatu zuten.

LONTXO ERASO OTXANDORENA

Lontxo Erasorekin aritu gara berriketan, hainbat lan egin eta egiten ari den herritarrarekin. Gure mendi, txoko eta inguruak oso ondo ezagutzen dituen mendizale amorratua da, eta berak eginiko lanez hainbat mendizaleri erosotasuna eskaintzea eta haiek urez hornitu izana eskertzekoa da.

- Noiztik edo nola sortu zaizu iturriak egin edo berreskuratzeko afizio hori?

Nirea beti mendia izan da. Kanpoko herrietara joaten naizenean, han ikusten ditudan aterpe eta iturriak ikusita, nire buruari galdetzen nion: Berastegin, zergatik ez? Eta horrela mendian iturburu bat ikusten badut, hari begira egoten naiz udazken aldera arte, ea lehortu edo agortzen den, iturri bat egiteko.

-Lehendabizi eginiko iturria zein izan zen ?

Autobia azpitik pasa eta Gorosmendiko bidean egin nuen 2001. urtean, bere askarekin eta guzti, abereek ere bertatik edan zezaten. Baina denbora gutxira puskatu egin zuten, kanila konpondu zitzaion, baina aska ez nuen konpondu.

- Zenbat iturri berreskuratu eta zenbat sortu dituzu zaletasun honekin hasi zinenetik?

Denera hamarren bat momentuz. Hauek eginak: Gorosmendi bidekoa, Urdelar azpikoa, Leitzarango bi, Plazaola bidekoa, Muga-Gorosmendi bidekoa. Eta konponduak: Franko iturria, Errotakoa, Amasa bidekoa, Urepel azpikoa.

-Egin dituzun lan guztiak Berastegiko eremuetan izan dira ala herri inguruetatik kanpo ere egin dituzu?

Herriko eremuetatik kanpora ere egin ditut, Urdelar azpikoa eta Amasa bidekoa; bi horiek Elduaingo mugetan daude.

- Iturriez aparte, aterpeak, bideak eta bidezidorrak garbitu, idatziak egin… Nondik lortzen duzu lan horiek denak egiteko materiala?

Kontrabandoko bidea ere garbitzen dut: Ameraundik Abade Gurutzerako bideari San Fermin inguruan ematen diot garbiketa, garorik gehien dagoenean, eta Plazolatik Guardetxera Olizar aldera doanari ere bai; bide horiek garbitu ezean galdu egingo lirateke eta.

Material gehienak jendeari mesedeak eskatuz lortzen ditut, ijitoen moduan. Hala ere, beti sortzen zaizkit gastuak: kanilak, porlana, erremintak, horien matxurak...

- Laguntza ekonomikorik jasotzen al duzu lan hauek aurrera eramateko?

Eskuz bai, baina ekonomikorik ez. Esate baterako, Etxordeko Ildefonsok mugako aterpearekin lagundu zidan. Gorosmendiko aterperako materiala Antsoneko Luisitok eta nire anaia Luisek jarri zuten, eta gu hiru anai, Torreko Juanito Rubio, Elberdingo Eugenio, Zamargingo Aitor eta Jose Luis Saizar aritu ginen lanean; agian, norbait ahaztu zait... Hori bai, bukatu genuenean afari bat antolatu genuen geure artean bertan, eguraldi zoragarria egin zigun, bertan afaldu, muturrak berotu eta goizeko hiruretan oraindik inork presarik ez erretiratzeko! Ederki inauguratu genuen!

- Iturri bat eraiki edo berritzerakoan dudaren bat sortzen bazaizu, ur hori analizatzera eramaten duzu kontsumorako egokia den ikusteko. Analitika hori garestia izaten al da? Nora eramaten duzu?

Analizatzera eraman izan ditut bai, eta nahiko garesti ateratzen da. Amasako iturrikoa, adibidez, burdin asko du eta nire baitan esaten nuen: Nik hau egin det, baina norbaiti zerbait gertatzen bazaio? Erruduna ni! Eta mesfidantza horrekin Tolosan, Nafarroa Etorbidean, dagoen laborategira eraman nuen ur hori analizatzera. Bertan anekdota txiki bat gertatu zitzaidan:

Laborategian datuak hartzen ari zitzaidan, eta iturria non zegoen argibideak ematen ari nintzaiola, bata txuridun gizon bat gerturatu zitzaidan, eta honela esan zidan:

- Zein iturri da, azkena eginiko hori? Hor...horrela eta horrela?

- Bai.- erantzun nion.

- Baaaa...txarra ez da izango, lehengo igandean edan nuen hortik eta oraindik bizirik nago!

- Kalitate oneko ura al daukagu inguruetan?

Bai, nahiko kalitate ona daukagu. Ur burdindu hori edan litekeela esan zidaten laborategian, baina ez kantitate handia edo egunero.

- Egin duzun lanetatik, zein da harroen sentiarazten zaituena? Edo zein lanengatik goraipatu zaituzte gehien?

Nik egina izan balitz Franko iturria izango zen gustuen geldituko nintzena, baina ez da nik egina, lehendik han zen, berritu bakarrik egin dut. Baina, halere, oso gustura geratu naiz.

Mugako aterpea ere nahiko praktikoa geratu da, jende asko ikusten da bertan atseden hartzen, eta askok esan didate oso ondo dagoela.

GERRA ZIBILAREN HASIERA BERASTEGIN

Berastegin eta inguruetan gertatukoaren kontaketa da idatzi hau, hasi Iruñeko estatu-kolpetik eta altxatutako gudarosteak Tolosa hartu zuen bitarte artekoa. Errepublikarren aldeko informazio gutxi dago oso, horregatik dira datu gehienak kolpea eman zutenen bandotik jasotakoak.

Gerra, edo altxamendua, 1936ko uztailaren 18an hasi zen Espainian, ofizialki behintzat; hurrengo egunean, uztailaren 19an, hartu zituen armak Nafarroak. Iruñeko Gaztelu plaza pixkanaka-pixkanaka jendez betetzen hasi zen; erreketez betetako autobusak iristen ziren Nafarroako bazter guztietatik, baita falangista batzuk ere. Eguna bukatzerako, milaka gerlari zeuden frontera abiatzeko prest, Espainiako bi koloredun banderak, eta karlisten eta falangisten ikurrak hartuta. Egun hartan, hiru urte iraungo zuen gerrarantz abiatu ziren soldadu-ilarak Iruñetik. Ilara haietako batek Tutor zuen Komandante, eta haren helburua Leitzara iristea zen Imaz Kapitainaren agindupean zeuden 99 erreketerekin batera; gehienak Olite, San Martin de Unx eta Beirekoak ziren. Arratsalde hartan bertan iritsi ziren helmugara.

Hilaren 20an, Leitzako Baleztena etxean ezarri zuten agintarien postua, eta goizetik gehitu zitzaien San Miguel tertzioaren bigarren kontingentea. Tolosatik joanak, 32 lagunek osatzen zuten taldea eta Pantaleon Zabala zuten agintari. Handik ordu batzuetara beste 18 soldaduko talde bat iritsi zen Donostiatik Leitzara, Loiolako kuartelean izandako altxamenduak porrot egin ondoren. Egunean zehar Leitzako bertako erreketeak ere gehitu zitzaizkien. Egun horretan bertan banatu zizkien Baleztenak txapel gorriak. Arratsaldean, hiru taldetan banatuta, Uitzirantz eta Betelurantz abiatu ziren.

Hilaren 21ean, Tutor Komandatea, 150 gizonekin batera, Urtoko mikeleteen postua hartzen saiatu zen. Baina Tolosatik etorritako gizon asko zeuden postu hartan, eta bi bandoen arteko tiroketatik harago ez zen besterik gertatu. Kolpistak Leitzara itzuli ziren.

22an, erreketeen beste eraso baten beldur, Urtoko postuan mikeleteak, errepublikarrak eta Batzokitik ateratako EAJren afiliatuak elkartu ziren Juan Antonio Castroren agindupean; Tolosatik eta inguruko herrietatik joanak. Kolpistak Urto zaintzen eta miatzen egon ziren, baina Leitzara bueltatu ziren erasorik egin gabe.

Uztailaren 23an, goizeko 11:00etan, kolpistek eskoletan gurutzeak jartzeko agindua eman zuten eta plazan errepublikar bandera erre zuten. Errekete nafar eta gipuzkoarrak plazan elkartuta, Tutor Komandanteak honakoa esan zien lehen batailara abiatu aurretik: “Erreketeok, mendi hauek distiraz bete zituzten heroi karlisten ondorengoak zarete. Laster izango duzue haien seme duinak zaretela erakusteko aukera”. Txistuaz lagunduta Oriamendiren Himnoa eta Gernikako Arbola kantatu zituzten, eta “Viva España!”, “Viva Navarra!”, “Viva Cristo Rey!” oihuak entzun ziren.

Arratsaldeko ordu batean atera ziren Urtorantz, errepidean barrena, eta Aresora doan bidegurutzera iritsitakoan, hiru taldetan banatu ziren: lehenengoa, Tutor Komandantearen agindupean; Villanuevarenean, bigarrena; eta, Zavalak aginduta, hirugarrena. Villanueva eta harenak mikelete-postura zuzendu ziren, gainerakoek mendira jo zuten: Tutor Uli aldera; Zabala, berriz, Gazpillo-txikiko parajeetara, Gorri tenientearekin batera.

Gorri Tenientearen esku zegoen sekzio bat Mikelete-etxea erasotzera bidali zuen Tutorrek. Menditik azkar batean jaitsita egin zuten eraso, eta mikeleteak zeuden postutik eusten saiatu baziren ere , mikeleteen postutik Joakin Muruzabal kolpista hil zuten. Errepublikarren bandoan 5 lagun hil ziren, frontean bertan batzuk, ospitalean besteak, Urton zaurituta eramanak (Jesus Murua, Polikarpo Izaeta, Balentin Arregi, Juan Goenaga eta Nikolas Bahon). Mikeleteen eta Tolosako Nazionalisten artean 5 lagun hartu zituzten preso; horietako bat, EAJko Pedro Ignazio Gonzalez tolosarra, Iruñean egon zen preso eta, ondoren, fusilatu egin zuten. Etxea defendatzen zuten gainerakoek Tolosara egin zuten ihes errepidean barrena. 12 Mauser mosketoi, 9 pistola, 2 errifle eta hainbat eskopeta harrapatu zituzten kolpistek. Lehenengo oztopoa gaindituta, Berastegirantz jo zuten; baina gaua mendian eman zuten badaezpada, herrian topatuko zituzten gorrien beldur.

Hilaren 24an, goizaldera, Gorospe eta Villanueva aurretik zituztela, Berastegi hartzera abiatu ziren mendian behera. Udaletxetik bandera batekin egin zieten seinale bidea libre zutela, eta halaxe sartu ziren herrian, inongo oztoporik gabe, kafesnea ere eskaini zieten udaletxeko tabernan. Tutor Komandanteak agindu hau inposatu zuen: “Hiru orduren buruan herri honetako udaletxean entregatuak behar dute suzko arma guztiak, eta jakinarazten da, denbora-tarte hori pasata, etxebizitza guztiak miatuko direla eta, bakarren batean armarik aurkitzen bada, jabea erahila izango dela Militarren Batzar Gorenak hala aginduta”. Arratsaldean erreketez betetako beste kamioi bat etorri zen Iruñeatik, Imaz zutela kapitain. 280 gizonezko baziren ordurako Berastegin, halaxe osatu San Miguel tertzioa.

Hilaren 25ean, Santiago Patroiaren egunean, erreketeek meza entzun zuten San Martin Parrokian, eta Gipuzkoako Karlisten buruaren ordezkariak, Juan Mª Gorospek, agindu hau eman zuen: “Goizeko 11:00etan, iraultza sektarioak kendutako Kristo Gurutziltzatuaren irudiak berriro jarriko dira herri honetako ikastetxean. Boluntario nafar eta gipuzkoarrei agintzen zaie ordu horretan herriko plazara azaltzeko Kristo Erregea gurtzera eta herriko bizilagunak ere gonbidatuak daude halako ekintza ikusgarrian parte hartzera”.

Eguerdian Tutorren zutabea bitan banatu zen. Talde batek, Tolosako errepidean barrena jaitsita, Elduain eta Berrobi hartu zituen, inolako erresistentziarik gabe; besteak, berriz, mendiz joanda, Belauntza hartu zuen. Han eman zuten gaua, kanposantuan, mendian eta baserri batzuetan postuak hartuta.

26an Belauntzan eta Leaburu inguruan zabaldu ziren kolpistak, errepublikarrek hartua baitzuten Leaburu. Izaskungo ermita ere hartu nahi izan zuten, baina lortu ez zutenez, inguruetan geratu behar izan zuten.

Belauntzan Tutorren soldaduak eta Bezerrenarenak elkartu ziren, azken horiek Lizartza hartzetik etorriak. Bi talde horien agintari Rafael Latorre jarri zen, eta errekete, falangista eta goardia zibilez osatutako bando hartan 386 lagun zeuden.

Hilaren 28an Leaburu hartu zuten eta hurrengo helmugatik, Tolosatik, kilometro gutxira geratu ziren.

Uztailaren 29an Salterainen txaletean jarri zen Latorre, eta Belauntzan, Leaburun, Gaztelun eta Ibarra inguruan zaintza-lanak egiteko agindua eman zuen.

Bataila Tolosara hurbiltzen zihoan bitartean, Berastegin zaintza-puntu estrategikoak jarri ziren. Lan horretan aritutakoak errekete boluntarioak ziren.

30ean kolpistek Belauntzako elizan entzun zuten meza. Talde hura indartuz joan zen:120 falangista gehiago, 18 karabinero eta Zaragozatik etorritako 18 goardia zibil. Berastegitik hasi eta Tolosa ingururaino kolpistak ziren nagusi, eta miaketek eta errepideetako kontrolek ez zuten etenik..

Abuztuaren 3an, arratsaldeko 16:00etan, Berastegi inguruetan 28 urteko mutil gazte bat , Atarrabiako Pablo Perez de Osada, tiroka hila agertu zen.

Abuztuaren 6an Gipuzkoako Karlisten Batzarretik agindu bat iritsi zen Berastegira: Martin Arregi Artola, Jose Mª Maiz Irigoien eta Jose Mª Intxaurrondo Danboreneak euren zinegotzi-karguak utzi behar zituztela, eta haien lekua beteko zutenak Ursino Aranalde Esnaola, Jose Joakin Azpiroz Lasarte eta Jose Placido Domintxin Zuloaga izango zirela. Horrela, Karlisten Batzarraren nahira osatua geratu zen Berastegiko Udala: Alkate, Luzio Etxeberria; alkateorde, Domingo Labaien; bigarren alkateorde, Luis Garziarena; eta zinegotziak, Miguel Joaquín Olaetxea, Gabino Lizarza, Jose Antonio Azpiroz, Jose Joaquín Azpiroz, Ursino Aranalde eta Jose Plazido Domintxin.

Hilaren 8an Tutorren gudalostea atseden hartzera eta indarrak berritzera Berastegira etorri zen Tolosa menpe artu aurretik. Gau hartan Pio Etxeberriaren tabernan eta Arregi Etxean 415 afari eman zituzten.

Belabieta aldera atera ziren abuztuaren 9ko goizaldean, eta 09:30erako iritsi ziren gailurrera, ordurako alde eginak ziren errepublikarrak handik. Uzturre aldera jarraitu zuten eta, bitartean, Leaburutik Izaskungo ermitara eta Orieta baserrira artilleria-erasoa egin zuten, han zeuden errepublikarren aurka. Uzturrera iritsi zirenek, hango gurutzea hartu ondoren, ermitari egin zioten eraso, eta errepublikar batzuk preso hartu zituzten.

San Lorentzo eguna mugitua izan zen oso bi bandoentzat eta baja asko izan ziren bi alderdietan, punturik estrategikoenak hartu nahian, tiroketak etengabeak baitziren. Kolpisten esku zeuden postuetara bonbak bota zituzten hegazkin errepublikarrek.

11n kolpisten ejertzitoak, erreketeak gehienak, Tolosa hartu zuen fronte batetik baino gehiagotatik sartuta.

Gerra Zibilak iraun zuen hiru urteetan, Berastegiko 144 bizilagunek egin zuten borroka frankisten alderdian, gehienak behartuak eta boluntario gutxi batzuk; 12 hil ziren, frontean batzuk, ospitaleetan besteak.