GOAZEN, HIL EDO BIZI

 

Gipuzkoan, XVII. eta XVIII. mendeetan zehar, gorabehera ugari izan ziren tabakoaren kontrabandoaren inguruan. 1728ko Tolosako udal-agirietan jasota datorrenez, Berastegi, Andoain, Urnieta eta Hernani aldetik garraiatzen zen, batez ere, Nafarroatik zetorren kontrabandoko tabakoa.

XVIII. mende erdialdera arte, ez dirudi kontrabandorako pasabide nagusi bat edo bakar bat zegoenik. Gerora egituratu zuten Errege Bidea, ardatz izango zen pasabidea, eta ezarri merkantzia kontrolatzeko aduana txikiak. Artean, ordea, esan bezala, igarobide ugari zeuden: gure inguruan, bazen bide bat Tolosatik Irurara eta handik Villabona, Andoain, Urnieta eta Hernani aldera jo ondoren, Irunera iristen zena; bazen Tolosan hasi eta Berrobitik eta Elduaindik pasata, Berastegira eta Urtora ailegatzen zen bide bat ere; edo Leitzarango bailaran zehar Andoain Aresorekin eta Leitzarekin lotzen zuena; baita Belaurietako galtzada ere, Belabieta pasa eta Urdelar inguratu ondoren, Andoain Nafarroarekin lotzen zuena; edo Tolosa, Leaburu eta Lizartzatik barrena, Nafarroarekin lotzen zuena, tartean Orexa eta Uli aldera ere zabaltzen zena; baita Andoainen hasi eta Usabelartzako gainean barrena Antxista aldera aurrena eta handik Goizueta eta Arano aldera zuzentzen zena ere. Horiexek ziren merkantzia garraiatzeko biderik ohikoenak gure inguruan. Kontrabandistek, hala ere, bide estu eta itxiagoak, gutxiago erabilitakoak, erabili ohi zituzten, mandoekin-eta merkantzia garraiatzeko.

Garai hartako kontrabandisten inguruko gorabehera aipagarrienetako bat gure herrian, Berastegin gertatu zen, 1764ko urtarrilaren 13an, hain zuzen ere. Vicente de Erauso kapataza buru zuen eta mando-talde luze batekin legez kanpoko tabakoa zeraman 15 kontrabandistako taldea antzeman zuten. Egun batzuk beranduago Esquilacheko markesak, Espainiako Gortearen zerbitzura jardun zuen politikari eta diplomazialari siziliarrak Gipuzkoako Lurraldeari idatzitzako gutun batean ageri denez, “eskandaluzko tabako-pila” zeramaten kontrabandistek, eta Gipuzkoako agintariak jakinaren gainean jarri zituen markesak gutun bidez, ikerketa abiarazi eta halako kargamentua jaso edo hartzeko guneak non zeuden argi zezaten.

Ihesari emanda zebiltzan kontrabandistek Berastegiko Ezpeleta baserrian hartu zuten babes, eta tiroka ekin zieten atzetik zituztenei. Haiek harrapatzeko asmoa zuten guardiei babesa erakusteko asmoz hurbildu zen Juan Gartziarena, orduko Berastegiko alkatea, 140 gizon armatu eta makiladunek lagunduta. Heroien pare jokatu zuten alkateak eta herritar haiek orduko hartan, “Goazen, hil edo bizi!” leloa oihukatuz.

Kapitulazioa edo errenditze-hitzarmena etorri zen ondoren: kontrabandistek zama guardien esku utziko zuten eta guardiek aske utziko kontrabandistak, handik alde egin zezaten.

Berastegiko alkatearen jokabideak ez zuen behar besteko aitortzarik izan nonbait. Joseph Antonio de Lardizabal y Oriarrek, garai hartako Gipuzkoako ahaldun nagusiak, gertatuaren berri eman zien Gipuzkoako lurraldeko udalerriei gutun bidez. Guk informazio-iturritzat erabili dugun dokumentua, Bergarako alkateak jasotako gutuna da, zehazki; baina pentsatzekoa da Gipuzkoako gainerako alkateek ere agiri bera jaso izana.

Honela kontatu zion gertatutakoa Gipuzkoako ahaldun nagusiak Bergarako alkateari bere gutunean, 1764ko otsailaren 8an:

Pasartea gaztelaniaz, jatorrizko bertsioan:

“Teniendo noticia de la poca exactitud con que se ha publicado el suceso que ocurrió en la villa de Berastegi el día 13 del mes de enero, y que se hace poco reconocimiento al señor alcalde de aquella villa, digno de los mayores elogios, he juzgado conveniente instruir a Vuestra Majestad de la verdad del hecho, y circunstancias.

A la una y media del citado día 13 llegaron a la casería llamada Ezpeleta, sita en Verastegui, las Rondas de Guardas de Vitoria, Salvatierra, y esta villa Tolosa; habiendo encontrado hasta quince contrabandistas, encerrados en el caserío, y que, no queriendo rendirse, empezaron a hacer fuego por puertas y ventanas. Pidiendo auxilio al señor Alcalde, quien, sobre hacer repicar las campanas, y juntar todo el Pueblo, les dio el socorro de 140 hombres armados, ya con bocas de fuego, ya con palos. Tras esto propusieron los Guardas al señor Alcalde, que se hallaba a tiro de pistola de la casa, entrase con su gente a reconocerla, a tiempo que los contrabandistas hacían vivisimo fuego.

No se asusto, antes con gran presencia de espíritu animo a su gente, y empezó a dirigirse a la casa diciendo: Goazen, ill edo vizi, pero le detuvo el escribano proponiendo a los Guardas, que el Sr. Alcalde y su gente no estaban allí para reconocer la casa sino para auxiliar a los Guardas, a quienes pertenecía la diligencia del reconocimiento. A esta proposición respondió el Guarda Mayor: pero no los condujo a la casa, sino a ponerse al abrigo de una tapia que la cercaba, desde donde los Guardas, hasta 23 en numero, dispusieron una capitulación en virtud de la cual, reteniendoles el tabaco con quince caballerías, y las armas, dejaron salir libremente a 12 contrabandistas, habiéndose herido uno, muerto otro y preso otro.

Con una noticia vaga, que aquella tarde tuve, envié a Berastegi un socorro de 50 y más hombres bien armados y surtidos abundantemente de municiones por si necesitaban repartirlas por los guardas. Conducía a esta gente el licenciado Don Joseph Lorenzo de Galdos, que le ofreció al Guarda Mayor, quien respondió que ya llegaba tarde. Replicandole ¿por qué? Dijo, que porque había ya capitulado con los contrabandistas, dejándoles la libertad de sus personas”.

EZPELETA.

Pasartea euskaratuta:

“Jakinik Berastegin urtarrilaren 13an izan zen gertaeraren inguruan zeinen zehaztasun gutxi eman den, eta zeinen aitortza txikia egin zaion herri horretako alkateari, laudorio gorenak merezi dituenari, egoki iritzi diot Berori egiaren eta haren inguruko xehetasunen jabe egiteari.

Hilaren 13an ordu bat eta erdietan, Gasteiz, Agurain eta Tolosako hiri honetako guardiak iritsi ziren Berastegin dagoen Ezpeleta izeneko baserrira; hamabost kontrabandista aurkitu zituzten barruan babes hartuta, amore eman nahi ezik, eta ate eta leihoei tiroka ekin zieten guardiek. Alkateari laguntza eskatu zioten, eta hark kanpaiak joaz herritarrak elkartu eta suzko armez eta makilaz hornitutako 140 gizonezkoren laguntza eskaini zien iheslariei. Ondoren, kontrabandistak su betean ari zirela, etxean sar zedin eta bere gizonekin ikuska zezan proposatu zioten guardiek, pistolaz jo eta akabatzeko moduan zegoen alkate jaunari.

Ez zen beldurtu, adore handiz eragin zien bere gizonei etxe barrura sar zitezen, “Goazen, hil edo bizi” oihukatuz. Hala ere, eskribauak geldiarazi zuen alkatea, eta adierazi guardiei, alkatea eta haren gizonak ez zaudela han etxea ikuskatzeko, baizik eta etxea ikuskatzeko betebeharra zuten guardiei laguntzeko. Ontzat hartu zuen proposamena guardia nagusiak, baina ez zituen bere gizonak etxe barrura bideratu, etxea inguratzen zuen hesiaren babesera eraman zituen, eta han 23 guardiek kapitulazioa hitzartu zuten kontrabandistekin: hamabost zamari edo mandoren tabakoa eta kontrabandisten armak hartuko zituzten berentzat guardiek, eta 12 kontrabandistak (bat hila zen ordurako, beste bat zauritua, eta azken bat atxilo hartua) aske utziko zituzten.

Arratsalde hartan nekiena jakinda, 50 gizon baino gehiagoko laguntza bidali nuen Berastegira, armatuak eta munizioz ondo hornituak, guardien ordezko behar bazituzten ere. Joseph Lorenzo de Galdos lizentziatu jauna zen gizon haien gidari, eta hark zuzendu zion nire eskaintza guardia nagusiari. Berandu zetozela esanez erantzun zion guardiak, eta hark “zergatik, bada?” galdetuta, ordurako kapitulazioa hitzartu eta kontrabandistak aske utzi zituela esanez erantzun zion.

Guardia nagusia zigortu egin zuten, kontrabandistak, kopuruz haiek baino bi aldiz gehiago izanagatik ere, aske utzi zituelako. Hark, bere aldetik, kontrabandistak aske utzi behar izan zituela esanez erantzun zion, behin gaututa, bestela ere, alde egingo zutelako, merkantzia berentzat hartuta.

M. Pardo izeneko eskribatuak zera eman zion aditzera Esquilacheko markesari 1764ko otsailaren 2an idatzitako gutunean: Berastegin 15 tabako-zamako merkantziarekin atzeman zituzten kontrabandistek Uitziko (Nafarroa) elizan hartu zutela babes, mozorrotuta atera zirela handik eta askok Nafarroa aldera egin zuten alde. Hala adierazi zion Pardok Esquilacheko markesari: “Berorrek badaki zeinen garrantzitsua den haiek atxilo hartzea eta zigortzea, beste batzuk geldiarazteko. Hortaz, Erregeak atsegin hartuko du, berorrek bere lurraldeko udalerri guztiei, gaizkileak bertan sartuz gero, horren berri emateko agindua luzatzen badie, hartu beharreko neurriak hartzeko”.

Manuel Ignacio Agirrek, Aldundiko idazkariak, hala dio berak idatzitako gutun batean: “Hau idatzi ondoren, SMren abisua jaso dut, Berastegitik Nafarroara alde egin zuten kontrabandistak nire barrutian dabiltzala esanez, eta haiek atxilotzeko agindua eman dit: “Espero dut berori lotuko zaiola berorren egitekoari, jakinik nik ehun peso emango dizkiodala atxilo hartutako kontrabandista hauetako bakoitzaren truke, eta berrehun peso Vicente de Arauso jauna, guztien buru dena, harrapatzeagatik".

Informazio-iturriak:

Bergarako Udal Artxiboa (L.2 apendizea)

Bergarako Udal Artxiboa, Sig. 50, A-44

Gipuzkoako Artxibo Orokorra, JM IM 1/8/59

Gipuzkoako Artxibo Orokorra, CO CRI 369,2