BERNARDO ETXEBERRIA MATXINEA

Gaurko honetan Bernardo Etxeberria Matxinea izando dut helburu.

Bernardo, Josefa, seme-alabak eta Pilar.

Bernardo Juangonea baserrian jaio zen 1900/08/20 eta 1993/10/6 hil zen. Jose Etxeberria Ustoa eta Mª Agustina Matxinearen semea zen, bera eta bere hamaika anai-arrebak , hauetariko 8 mutil eta hiru neskak Juangonea baserrian jaioak ziren. Bernardo Etxeberria Josefa Alduncinekin  ezkondu zen 1934ko azaroaren 24an eta hauek Arregi baserrira joan ziren bizitzera, bertan hiru seme-alaba eduki zituzten: Pio, Mikaela eta Maritxu. Eta Mª Pilar  konzejura bizitzera joan zirenean jaio zen. 

Bernardok  Berastegiko kontzejun lan egiten zuen bere osaba Pio Etxeberria Ustoarentzako. 1941. urtean Piok kontzejuko agintea  Bernardori uzten dio 400 pezeta urteko errentarekin, hau udalari ordaintzen zitzaiolarik. Handik zazpi urtera  berriro subasta publikora ateratzen da, bertan Bernardo eta Luis Iparraguirre aurkezten direlarik, biek nahi zutenez, norgehiagokan , azkenik urteko kuota 400 pezetatik 2360 pezetaraino igotzen da. Norgehiagotan Bernardo izan zen garaile eta kontzeju “Fonda Echeverria” izendatzen du.

1948.urteko kontratua

1944.urtean Bernardok eta Josefak, Fernando Gorostidiri Plazenea Mayor etxea erosten diote, gaur egun Iturriondo izenez ezagunagoa. Etxe honetako gelak alokatu egiten zituzten, uda pasatzera etortzen ziren kanpotarrei. Ekainaren haseran etortzen ziren, Bilbo, Donosti, Tolosa… uda lasaia eta aire garbia arnastera.

1956.urteko festetako publizitatea

1956.urteko festetako publizitatea

       

Kontzejuko kafe-ontzia

Kontzejun Bernardo, Josefa, alabak eta lan askoko garaietan zerbitzariak lan egin ohi zuten. Lan askoko urte sasoiak izan ziren eta  bezero finkoak ere bai urte guztian, Juan Yeregui medikua eta Vitoriano Goenaga  basozaina bezala. Eguneko bazkariak ematen zituzten, tabako estankoa  eta 1955.urtean Etxabek zeukan telefono publikoa hartzen dute beraien artean eramateko lan hori. Alaba gazteenak Mª Pilarrek burutzen du telefono-operadore lana Mikaelaren laguntzarekin 1964.urteraino, Mª Pilar Tolosako Telefonikara lanera joaten da eta Mikaela monja sartu zen 1957.

Mikaela telefono-operadore lanean

Maritxu berriz gurasoekin geratzen da lanean, 1966ko abenduaren hemeretzian aurrera ez jarraitzeko erabakia hartzen dute. Baina Maritxuk Iturriondo etxera pasatzen du estankoa 1996ko azaroan denda itxitz.

Maritxuren estankoa

TXISPIRI HAITZULOA

Gazteluko herrigunera iritsi baino lehen ezkerretara dagoen Bordatxuri baserriaren inguruan, harrobi baten parean dagoen magalean eta  Mala errekaren gainetik 45 bat m.tara dago haitzuloa.

Haitzuloak kanporaldera irekitzen diren bi galeria ditu, baina beraietako bat itxirik dago gaur egun. Biak batzen diren gunean gelatxo bat topatzen dugu bertatik galeria bihurgunetsu bat sortzen da  bukaeran asko estutzen dena. Oso leku estu bat igaro ondoren troskaz estalitako gelatxo batera irits daiteke. Orain irekita irauten duen sarrerak 2 m.tako zabalera eta 3 m.tako garaiera du. Igarobide nagusiak 25 m.tako luzera du sarreratik industua izan zen azken gelatxoraino.

T. de Aranzadi-k aurkitu zuen 1934an eta M. Ruiz de Gaonak industu zuen 1944an.

Materialak aurkitutakoak:

Hezur-industria: Zizeilu bat.

Zeramika: Lohiz eta hatzduradun kordoiez apainduri-ko ontzi tronkokoniko baten zatiak. Hatzduraz apainduri-ko ertz baten zatia. Ertz zati bat.

Giza-hezurrak gutxienez 14 gizakirenak: 11 heldu, gazte bat eta 2 haur.

BERASTEGIKO ERREPIDEA

Gaurkoan Tolosako errepidetik urtoko zubirainoko errepidearen eraikuntzaz idatziko dut. Errepidearen eraikuntza hiru zatitan egin zuten.

 Lehena Tolosatik Berrobira, bigarrena Berrobitik Berastegira ( zati hau bi ataletan osatu zuten, Berrobi- Elduain eta Elduain- Berastegi ), eta hirugarrena eta azkena Berastegitik Urtoko zubira. Errepidearen eraikuntza 1862.urtean hasi zen, Tolosako Urbieta zubitik hasi eta 1887urtean amaitu zen Urtoko zubian.

Artikulu honetan Berastegitik igarotzen  den errepidea aipatuko dut, Arrositik Urtoko zubiraino.

Bigarren zatia Arrositik Berastegiko plazaraino zen, hau lehen esan bezala bi ataletan eraiki zen. Lehena Arrositik zapelako errekaraino, 904,70 metrokoa eta bigarren zatia Zapelako errekatik plazako Maintonea baserriraino 1276 metrokoa.

Errepide zati hau Miguel Maria Mendizabal kontratista hasi zen egiten 1869, eta 1872garren urtean amaitu zuen. Eraikuntzako lursailen jabetza 22 ugazabei  kendua izan zen. Errepideko lanen kostua 182.000 errealak eta 92 zentimoko izan zen, Arrosi-Zapelako erreka 112.853,82 eta Zapelako erreka-Maintonea 69.153,10.

HIrugarren zatia Berastegiko plazatik  Urtoko zubiraino 1884.urtean hasi zen eraikitzen Miguel Maria Mendizabal kontratistaren eskutik. Lau zatitan banatu zuten :
 1º- Herriko plazatik San Anton gainaino, 1189 metroko luzerarekin eta 24.185 pezetako kostuarekin. 

2º- San Antonetik Lindo-zuloetara, 1271 metroko luzera eta 27.989 pezetako kostuaz.

3º- Lindo-zuloetatik Artaleku gainera 1130 metroko luzera eta 24.072,99 pezetako kostuaz. 

Eta azkenik 4º zatia Artaleku gainetik Urtoko zubira, 1135 metro luzeraz eta 13.664 pezetako kostuaz.

BERASTEGIKO LOREAK

KOMUNAK URTON

Gaur hasi dira komunak eraikitzeko lanak urtoko merenderoan. Gipuzkoako foru aldundiak erabakia hartu du komun batzuk jartzeko urton, elbarrituentzako egokituak izango omen dira malda eta guzti.

Espero dugu abian jartzen dutenean  denok zaindu eta errespetatzea. Zaindu dezagun,  denon mesedetarako izango bait da.

Ekainaren 11ean, eraikuntzaren garapena.

Ekainaren 19 ean, eraikuntzaren garapena.

Ekainaren 26 ean, eraikuntzaren garapena.

KAROBIAK

Karobiak labeak dira, bertan kareharria erretzen zen karebizia lortzeko. Eta zertarako balio du karebiziak? Gauz askotarako:

- Eraikuntzan lurra eta urarekin nahasturik mortero bezala edozein horma eraikitzeko.

- Lurrarentzat ongarri bezala.

- Gaixotasunak eta izurriteekin amaitzeko.

- Abereen zauriak sendatzeko.

- Baserri eta bordetako hormak txuritzeko.

- Tifus eta beste gaixotasunetan desinfektante bezala.

 

Euskal Herrian badirudi XVIII. mendean zabaldu  zirela karobiak. Karobiak leku aldapatsuetan eraikitzen zituzten, gohiko eta beko ahoetara hobeto iristeko. Normalki lau metroko sakonera zuten eta estutzen joaten zen gohiko ahora iristean.

Prozesua honela izaten zen; Lehenbizi erregaia jartzen zen, haritza, gaztainondoa eta pagoen egurrak, hauen gainean kareharria eta berriro erregaia. Honela erregai eta kareharria txandakatzen ziren. Lan prozesuak hiru edo lau pertsonen artean egiten zen edo karobi bat egiten zen auzotarren artean lana eta etekina banatzeko.

Dena prest zegoenean karobiari su ematen zitzaion beheko ahotik. Lortu nahi zen karebiziaren arabera kareharri eta egur-ikatz kapa gehiago erabiltzen zen.  Aste bate do bi astez pizturik egoten zen . Kareharria erretzen zenean, karea erortzen hasten zen  karobiaren azpian zegoen sare batetik. Kare bizia abetik ateratzean hoztutzen uzten zuten gero baserrian jasotzeko.

Baina XX. Mendean ezin izan zioten ongarri kimiko eta porlanari aurre egin, honen eraginez beherakada gero eta handiagoa zenez mende erdialdera kare bizia egitea baztertzen da. Zoritxarrez gure baserrietako karobiak ez dute bizirik iraun, gehienetan baserri inguruan eraikuntza edo konponketa bat egiten zenean eskua karobiko harriei botatzen zitzaien, hauek desagertuz.

Berastegin oraindik hainbat karobi mantentzen dira, batzuk besteak  baino egoera hobeagoan.

Kareharria ateratzen zuten harrobi batzuk aipatuko ditut: Burso, Sastizarreta, Iturrabal, Meari, Arrate, Berromalkar,Akerkoi, Ysasa, Bideraun, Alloar, Uli, Arrosi, etabar.

BERASTEGIKO BURDINOLAK

Gure herrialdean burdinaren jatorrizko trebezi garatugabean oinarrituta zegoen, trebezi hau ipar indoeuropar inbaditzaile eta zehazki kultura zeltagatik ekarria izan zen, eta hegoaldetik, feniziar eta grekoek ekarria.

Haizeola

Garai bateko burdinolak haizeolak izenekoak, bi beharrei aurre egiteko jarri ziren. Bata mineral-zainen gerturapenagaitik, normalki leku garai edo mendi hegaletan kokatzen zituzten eta besteak leku basotsuetan, egur-ikatz beharraren bolumen handiaren hornidura zihurtatzeko.

Burdingintza aintzindar hauetan burdin-mineral oso aberatsa erabiltzen zen, gehienbat lurzoruan aurkitzen zituzten oxido itxurakoak. Honen erredukzioa lurperatutako labeetan egiten zen. Hiru metroko altuera eta errago diametro batekoan, oinarrian, landutako harriak eta barnekaldetik buztinez estaliak, ahalik eta errefrakzio gehien osatuz. Labe hauen hormen lodiera 30 zentimetrokoak ziren.

Teknika honen deskripzioa ardatza hauetan datza: labean minerala eta egur-ikatz kapa txandakatuz errekuntza egiten zen, ahuntz edo ardi larruz eginiko hauspoez eragindako aire laguntzarekin. Hauspoak mugitzeko esfortzu handia egin behar zen, hankekin edo eskuekin eraginez hauspo motaren arabera.

Hauspoa ankarekin eragiten

Berastegin dakidanik ez da haizolarik aurkitu, honek ez du esan nahi ez denik egon, herrian dagoen burdin kopurua eta hainbeste mendeetan ateratzen aritu direlarik, erromatarren garaietatik pentsatzen da, zehatzena pentsatzea da egon direla haizeolak, baina ez da aztarnarik aurkitu.

Aurrerapen teknologiko honek burdinolak mendietatik urertzera aldatzera ekarri zuen energi hidraulikoa sortzeko. Lehenbizi hauspoak beharrezkoak ziren airea sortzeko errekuntzarako, bi mende geroago berriz, metala lantzeko sortu zituzten mailu astunak mugitzeko.

Burdinolaren eskema

Mailua

Julio Caro Barojak bere idazki batean " Los Vascos "-en dio: Parece probado que los que a comienzos del siglo XVI introdujeron los martinetes de agua en España fueron Marcos de Zumalabe, vizcaino de Valmaseda y el milanés Fabricano.   Laburbilduta, Europa mailan XVI. mende erdialdean burdinola euskaldunak ikuspegi teknikotik begiratuta hoberenak zirela, maisutasunez menperatzea lortu zutela uretatik zetorren energia.

XIV. mende bukaeran eta XV. mende hasieran Berastegin hasi ziren eraikitzen lendabiziko burdinolak Leizaran sakonunean.

Burdinolak bi lehengai behar zituen funtzionamendurako: Burdin minerala eta egur-ikatza. Lehendabiziko hau, bertakoak bere inguruan ezagutzen zituzten burdin betetatik atera ohi zuten eta egur-ikatza berriz, gure mendi inguruetan hain ugari diren gaztainondo eta haritzetatik.

Arrineko Martilontzo bere etxe ondoan egin zuen txondarrarekin

Berastegin bost burdinola zeuden, Plazaola, Barrenola, Nodeiza, Mustar eta Ameraun. Eta Berastegi eta Elduain juridikzio komunekoak zirenean beste sei zeuden, Beriñas, Muguizalas, Olloquiegui,Inturia, Eskelzu eta Aunzola.

1415. urtean idazki baten hitzarmen bat adosten da eta bertan agertzen da burdinola hauen aipamena: Barrenola, Beriñas, Ameraun, Plazaola, Muguizalas, Nordeiza eta Olloquiegui. Beste idazki batean Mustar burdinola aipatzen da. 1490. urteko idazki batek Ezquelzu eta Aunzola burdinolak bertan behera uzteaz errendimendu baxuagatik.

Gaur egun Berastegin, hiru burdinolen zatarnak nabari dira, Plazaola, Mustar eta Ameraun.

PLAZAOLAKO BURDINOLA

AMERAUNGO BURDINOLA

MUSTARKO BURDINOLA