BELATZ HANDIA

BELATZ HANDIA ( Falco peregrinus )

Belatz handia (Falco peregrinus) hegazti arrapari bat da, falconidae familiako espezie kosmopolita bat, falco generokoa. Tamaina handiko belatza da, belearen antzeko neurrikoa. Bizkar gris urdina; behealde zuria, orbain ilunekikoa; buru beltza; eta «bibotetzar» beltza, mokoaren alde bietan. Orduko 100 kilometroko abiadura hartu ohi du, baina ehizean dabilenean orduko 400 kilometroraino ere iristen da; horregatik, munduko abere lasterrena dela jo ohi da.

Bideo honetan aurkezten ditudan argazkiak Itziarko amildegian osatu nituen. 

BIZKOTX MEATEGIA

XVII. mende amaieran agertzen dira meatoki honen erreferentziak. Plazaola eta Ameraungo burdinolak hornitzen zituen batipat eta kupuru gutxiagoan Beriñas ¼ eta Olloquiegui 1/6.

BIZKOTXEKO PLANOA ( X. Cabezon )

Meatoki hau Aiako Harria mendigunearekin erlazionaturik dago, filoi sail honekin parte hartzen du.

Burdinezko zain hauen minerala burdin karbonatoa da (siderita) eta gainazaletik berriz burdin oxidoa ateratzen zuten (Hematites).

Aintzinean minerala gainazaletik gertu eta meazulo ez oso sakonetik ateratzen zuten. Burdinoletan erabiltzen zen minerala zen.

Baina, XIX mende amaieran ustiapen berriztatuan datza, karbonatoa meategietako zati sakonegotik ateratzen hasten dira, honek %50 purutasuna eta %7 manganesoa zeuzkalako.

Bizkotx meatzeak azpialdean hiru labe zeuzkan materiala erretzeko. Hiru labe jarraian 8 metro garaian eta 3,75 diametroko upel batez osatzen zen.

LABEEN AINTZINAKO ARGAZKIA

LABEAK

UPELAREN BARNE IKUSPEGIA

Labeen azpian materia biltegia aurkitzen zen, honek 25 metro luzeraz eta 6 metro zabaleraz zuen, biltegiaren barruan berriz, 6 tranpila deskargarako zauzkan eta hortik trenera egiten zen hustuketa.

TRANPILA BAT

MATERIAL BILTEGIA

BIGARREN MAILAKO TORNUA

HIRUGARREN MAILAKO TORNUA

1913. urtetik aurrera gainbehera etorri zen emankortasuna guztiz geratu arte. Baina 1937. urtean berriro martxan jarriak izan ziren material garraioa, 1942. urtean meatzeak itxi ziren arte.

 

HIRUGARREN MEAZULOA

LAUGARREN MEAZULOA

1901. urtean baimentzen da trenbidearen eraikuntza, Andoaingo minetako minerala garraiatzeko, honek adierazten du Andoaingo minak martxan zeudela. 1904. urtean  Andoaindik Plazaolara doan bideari irekiera ematen diote. 1910. urtean berriz, Plazaolatik Iruinaraino luzatzen dute, baita bidaiarientzat ere.

1953. urtean izandako uholdeak suntsiketa ugari sortu zituen, zubiak, ezpondak paretak…hainbat eta hainbat saiakera egin zituzten hauek denak konpontzeko, baina azkenik 1958. urtean itxi zuten behinbetiko.

BERNARDO ETXEBERRIA MATXINEA

Gaurko honetan Bernardo Etxeberria Matxinea izando dut helburu.

Bernardo, Josefa, seme-alabak eta Pilar.

Bernardo Juangonea baserrian jaio zen 1900/08/20 eta 1993/10/6 hil zen. Jose Etxeberria Ustoa eta Mª Agustina Matxinearen semea zen, bera eta bere hamaika anai-arrebak , hauetariko 8 mutil eta hiru neskak Juangonea baserrian jaioak ziren. Bernardo Etxeberria Josefa Alduncinekin  ezkondu zen 1934ko azaroaren 24an eta hauek Arregi baserrira joan ziren bizitzera, bertan hiru seme-alaba eduki zituzten: Pio, Mikaela eta Maritxu. Eta Mª Pilar  konzejura bizitzera joan zirenean jaio zen. 

Bernardok  Berastegiko kontzejun lan egiten zuen bere osaba Pio Etxeberria Ustoarentzako. 1941. urtean Piok kontzejuko agintea  Bernardori uzten dio 400 pezeta urteko errentarekin, hau udalari ordaintzen zitzaiolarik. Handik zazpi urtera  berriro subasta publikora ateratzen da, bertan Bernardo eta Luis Iparraguirre aurkezten direlarik, biek nahi zutenez, norgehiagokan , azkenik urteko kuota 400 pezetatik 2360 pezetaraino igotzen da. Norgehiagotan Bernardo izan zen garaile eta kontzeju “Fonda Echeverria” izendatzen du.

1948.urteko kontratua

1944.urtean Bernardok eta Josefak, Fernando Gorostidiri Plazenea Mayor etxea erosten diote, gaur egun Iturriondo izenez ezagunagoa. Etxe honetako gelak alokatu egiten zituzten, uda pasatzera etortzen ziren kanpotarrei. Ekainaren haseran etortzen ziren, Bilbo, Donosti, Tolosa… uda lasaia eta aire garbia arnastera.

1956.urteko festetako publizitatea

1956.urteko festetako publizitatea

       

Kontzejuko kafe-ontzia

Kontzejun Bernardo, Josefa, alabak eta lan askoko garaietan zerbitzariak lan egin ohi zuten. Lan askoko urte sasoiak izan ziren eta  bezero finkoak ere bai urte guztian, Juan Yeregui medikua eta Vitoriano Goenaga  basozaina bezala. Eguneko bazkariak ematen zituzten, tabako estankoa  eta 1955.urtean Etxabek zeukan telefono publikoa hartzen dute beraien artean eramateko lan hori. Alaba gazteenak Mª Pilarrek burutzen du telefono-operadore lana Mikaelaren laguntzarekin 1964.urteraino, Mª Pilar Tolosako Telefonikara lanera joaten da eta Mikaela monja sartu zen 1957.

Mikaela telefono-operadore lanean

Maritxu berriz gurasoekin geratzen da lanean, 1966ko abenduaren hemeretzian aurrera ez jarraitzeko erabakia hartzen dute. Baina Maritxuk Iturriondo etxera pasatzen du estankoa 1996ko azaroan denda itxitz.

Maritxuren estankoa

TXISPIRI HAITZULOA

Gazteluko herrigunera iritsi baino lehen ezkerretara dagoen Bordatxuri baserriaren inguruan, harrobi baten parean dagoen magalean eta  Mala errekaren gainetik 45 bat m.tara dago haitzuloa.

Haitzuloak kanporaldera irekitzen diren bi galeria ditu, baina beraietako bat itxirik dago gaur egun. Biak batzen diren gunean gelatxo bat topatzen dugu bertatik galeria bihurgunetsu bat sortzen da  bukaeran asko estutzen dena. Oso leku estu bat igaro ondoren troskaz estalitako gelatxo batera irits daiteke. Orain irekita irauten duen sarrerak 2 m.tako zabalera eta 3 m.tako garaiera du. Igarobide nagusiak 25 m.tako luzera du sarreratik industua izan zen azken gelatxoraino.

T. de Aranzadi-k aurkitu zuen 1934an eta M. Ruiz de Gaonak industu zuen 1944an.

Materialak aurkitutakoak:

Hezur-industria: Zizeilu bat.

Zeramika: Lohiz eta hatzduradun kordoiez apainduri-ko ontzi tronkokoniko baten zatiak. Hatzduraz apainduri-ko ertz baten zatia. Ertz zati bat.

Giza-hezurrak gutxienez 14 gizakirenak: 11 heldu, gazte bat eta 2 haur.

BERASTEGIKO ERREPIDEA

Gaurkoan Tolosako errepidetik urtoko zubirainoko errepidearen eraikuntzaz idatziko dut. Errepidearen eraikuntza hiru zatitan egin zuten.

 Lehena Tolosatik Berrobira, bigarrena Berrobitik Berastegira ( zati hau bi ataletan osatu zuten, Berrobi- Elduain eta Elduain- Berastegi ), eta hirugarrena eta azkena Berastegitik Urtoko zubira. Errepidearen eraikuntza 1862.urtean hasi zen, Tolosako Urbieta zubitik hasi eta 1887urtean amaitu zen Urtoko zubian.

Artikulu honetan Berastegitik igarotzen  den errepidea aipatuko dut, Arrositik Urtoko zubiraino.

Bigarren zatia Arrositik Berastegiko plazaraino zen, hau lehen esan bezala bi ataletan eraiki zen. Lehena Arrositik zapelako errekaraino, 904,70 metrokoa eta bigarren zatia Zapelako errekatik plazako Maintonea baserriraino 1276 metrokoa.

Errepide zati hau Miguel Maria Mendizabal kontratista hasi zen egiten 1869, eta 1872garren urtean amaitu zuen. Eraikuntzako lursailen jabetza 22 ugazabei  kendua izan zen. Errepideko lanen kostua 182.000 errealak eta 92 zentimoko izan zen, Arrosi-Zapelako erreka 112.853,82 eta Zapelako erreka-Maintonea 69.153,10.

HIrugarren zatia Berastegiko plazatik  Urtoko zubiraino 1884.urtean hasi zen eraikitzen Miguel Maria Mendizabal kontratistaren eskutik. Lau zatitan banatu zuten :
 1º- Herriko plazatik San Anton gainaino, 1189 metroko luzerarekin eta 24.185 pezetako kostuarekin. 

2º- San Antonetik Lindo-zuloetara, 1271 metroko luzera eta 27.989 pezetako kostuaz.

3º- Lindo-zuloetatik Artaleku gainera 1130 metroko luzera eta 24.072,99 pezetako kostuaz. 

Eta azkenik 4º zatia Artaleku gainetik Urtoko zubira, 1135 metro luzeraz eta 13.664 pezetako kostuaz.

BERASTEGIKO LOREAK

KOMUNAK URTON

Gaur hasi dira komunak eraikitzeko lanak urtoko merenderoan. Gipuzkoako foru aldundiak erabakia hartu du komun batzuk jartzeko urton, elbarrituentzako egokituak izango omen dira malda eta guzti.

Espero dugu abian jartzen dutenean  denok zaindu eta errespetatzea. Zaindu dezagun,  denon mesedetarako izango bait da.

Ekainaren 11ean, eraikuntzaren garapena.

Ekainaren 19 ean, eraikuntzaren garapena.

Ekainaren 26 ean, eraikuntzaren garapena.

KAROBIAK

Karobiak labeak dira, bertan kareharria erretzen zen karebizia lortzeko. Eta zertarako balio du karebiziak? Gauz askotarako:

- Eraikuntzan lurra eta urarekin nahasturik mortero bezala edozein horma eraikitzeko.

- Lurrarentzat ongarri bezala.

- Gaixotasunak eta izurriteekin amaitzeko.

- Abereen zauriak sendatzeko.

- Baserri eta bordetako hormak txuritzeko.

- Tifus eta beste gaixotasunetan desinfektante bezala.

 

Euskal Herrian badirudi XVIII. mendean zabaldu  zirela karobiak. Karobiak leku aldapatsuetan eraikitzen zituzten, gohiko eta beko ahoetara hobeto iristeko. Normalki lau metroko sakonera zuten eta estutzen joaten zen gohiko ahora iristean.

Prozesua honela izaten zen; Lehenbizi erregaia jartzen zen, haritza, gaztainondoa eta pagoen egurrak, hauen gainean kareharria eta berriro erregaia. Honela erregai eta kareharria txandakatzen ziren. Lan prozesuak hiru edo lau pertsonen artean egiten zen edo karobi bat egiten zen auzotarren artean lana eta etekina banatzeko.

Dena prest zegoenean karobiari su ematen zitzaion beheko ahotik. Lortu nahi zen karebiziaren arabera kareharri eta egur-ikatz kapa gehiago erabiltzen zen.  Aste bate do bi astez pizturik egoten zen . Kareharria erretzen zenean, karea erortzen hasten zen  karobiaren azpian zegoen sare batetik. Kare bizia abetik ateratzean hoztutzen uzten zuten gero baserrian jasotzeko.

Baina XX. Mendean ezin izan zioten ongarri kimiko eta porlanari aurre egin, honen eraginez beherakada gero eta handiagoa zenez mende erdialdera kare bizia egitea baztertzen da. Zoritxarrez gure baserrietako karobiak ez dute bizirik iraun, gehienetan baserri inguruan eraikuntza edo konponketa bat egiten zenean eskua karobiko harriei botatzen zitzaien, hauek desagertuz.

Berastegin oraindik hainbat karobi mantentzen dira, batzuk besteak  baino egoera hobeagoan.

Kareharria ateratzen zuten harrobi batzuk aipatuko ditut: Burso, Sastizarreta, Iturrabal, Meari, Arrate, Berromalkar,Akerkoi, Ysasa, Bideraun, Alloar, Uli, Arrosi, etabar.