|
Ijito bat alde banatara bi zaldi dituela. |
Pertsonaia
bitxi baten istorioa duzue segidan:
Motela
ijitoa Berastegin harrapatu zuteneko pasadizoa.
Martin
Agirre, Motela,
Berastegin harrapatu zutenekoa.
Pedro
Jose Ibarrola, Berastegiko alkatearen aitormena:
1780ko
urriaren 11n, iluntzeko zazpietatik zortzietara bitartean,
Aintzergako teilerian ijito-kuadrilla bat zegoela jakinarazi zidaten.
Bi zaldi ere ba omen zituzten, eta haietako bat Motela
ijitoarena izan zitekeela esan zidaten. Juan Antonio Labaien
aguazilari agindu nion hamar bat gizonezko biltzeko udaletxean eta
ijitoak harrapatzera joateko.
Aguazila
etxez etxe joan zen konfiantzazko gizonen bila, eta udaletxean
elkartu ziren Martin Lujanbio, Manuel Labaien, Miguel Etxeberria,
Domingo Iparragirre, Juan Ignacio Goikoetxea, Santiago Iparragirre,
Martin Arrue, Martin Iparragirre, MartinGartziarena, Andres
Gartziarena, Juan Berastegi eta Juan Bautista Bidasola.
Udaletxeko
pleno-aretoan fusil bana, bolbora eta bina bala eman zitzaizkien.
Armak kargatu eta herritik 4 bat miliatara dagoen teileriarantz
abiatu ziren, bizirik edo hilik harrapatzera ijitoak. Ilargi beteko
gaua zen, eta ez zuten ijitoek alde egiterik nahi. Alkateak,
taldearen buru zihoanak, lau gizonezkori Cristobal Saizarren
terrenoaren bidegurutzean jartzeko agindu zien, eta gainerakoak,
Ibarrolaren agindupean, teilerian sartu ziren.
Ilun
samar zegoen teileria barruan, hala ere, nabari zen lau lagun lo
sakonean zeudela. Alde batean, gizonezko bat eta emakumezko bat
zeuden eta, beste aldean, bi gizonezko. Alkateak dei egin
zienean,Motela,
salto batean, paretaren kontra zuen eskopeta hartzen saiatu
zen.Domingo eta Santiago Iparragirre haren gainera joan eta eskopeta
kendu zioten; orduan, Motelak
punta zorrotzeko labana atera zuen eta Ibarrolari labankada sartu
nahian hasi zen, Andres Gartziarenak besotik heldu zion, baina
Motelak
labana beste eskura pasa eta Andres Gartziarena eta Jose Antonio
Labaieni ebakiak egin zizkien eskuetan. Miguel Etxeberriak lortu zuen
labana kentzea, fusilarekin besoan kolpea emanda. Motelak
ahaleginak
egin zituen askatzen, baina Domingo Etxeberriak Motelaren
beraren eskopetaren kulatarekin buruan eman zion kolpearekin bota
zuen lurrera. Hala, eskuak bizkarrera lotu zizkioten.
Kartzelara
bidean jende asko atera zen ikustera, eta emakumeak alde egitea lortu
zuen jendartean ezkutatuta; herri guztian barrena haren bila ibili
baziren ere, ez zuten aurkitu. Udaletxeko kartzelan sartu zituzten
gizonezkoak. Ez zitzaien asko inporta emakumeak alde egin izana,
helburua Martin Agirre Motela
harrapatzea baitzen. Izan ere, herrietan beldur zioten
harenekintzengatik. Maiz eramana zen kartzelara, baina beti alde
egitea lortzen zuen.
Leitzako
alkateak, Juan Miguel Oterminek, Berastegiko Udalari zuzendutako
gutuna (1780-10-16).
Berastegiko
kartzelan Martin ijitoa preso duzuela jakin dut. Petrikiloa dela
esaten du, baina alferra, gaizkilea, hiltzailea eta lapurra da.
Baionako kartzelatik beste batzuekin batera egin zuen ihes gaizki
ibiltzeko. Goizuetako alkateak eta nik gure kartzeletara ekartzeko
eskatzen dugu, eta Jose Ibarrolari, Berastegiko alkateari, eskatzen
diot nirekin elkartzeko Franki baserrian.
Tolosako
kartzelara eramateko eskaera Berastegiko alkateak (1780-10-18)
Kartzela
honetan behar adinako segurtasunik ez dagoenez, Martin Agirre
MotelaTolosako
kartzelara eramatea eskatzen dut.
Mendizabal
lizentziatuaren eskaera informazioa jasotzeko (1780-10-18). Martin
Agirre Motelaren
aitortza.
Aranazko
Francisco Agirre eta Maria Bautista Indazabalen semea naiz, Arbizun
jaio nintzen eta 58 urte ditut. 9 urterekin amaren ondotik joan
nintzen, Sunbillara, nekazari aritzeko Juan Antonio Alzuanterekin,
Ondagoanena etxera, eta han egon nintzen lau urtez. Ondoren, nire
aitak Aranazera eraman ninduen, eta han ere lurra lantzen aritu
nintzen 17 urtetik 18ra. Handik Inurainera joan nintzen eta han bizi
izan nintzen bi urtez, bizi nintzen etxeko nagusiaren alabarekin
harremanetan hasi nintzen arte. Orduan, Nafarroako kontseiluak preso
hartu ninduen eta Afrikako Orango kartzela batean lau urte eman
nituen. Handik aterata, Sunbillara itzuli nintzen eta abadearen
morroi ibili nintzen bertako parrokian. Sunbillan ezkondu nintzen
Catalina Erasunekin, eta ezkonduta Jauntsaratsen jarri ginen
bizitzen. Ardandegia hartu genuen errentan, sei urte eman nituen han.
Handik Gorritira joan nintzen, berriro ere nekazari aritzera.
Gorritin
jaio ziren bi seme eta alaba. Emaztea eta seme bat hildakoan,
Bizkaira joan nintzen, Arratia aldera, beste semearekin eta
alabarekin. Ardi mozten lau urtez ibili ondoren, berriro Nafarroara
itzuli nintzen, Araitzera. Etxez etxe ibili nintzen malaria sendatzen
eta petrikilo. Bedaiora joan nintzen handik, Elizetxean bizi izan
nintzen beste lau urtez, nire iloba Francisca Hubizi neskame nuela.
Feliciana Nabarlazekin harremanak izan nituen, eta beste seme bat
izan nuen Zornotzan bataiatu zutena; Azkaraten bataiatutako alaba bat
ere izan nuen. Biak Felicianarekin daude.
Felicianak
nirekin ezkondu nahi zuen, baina Maria Etxeberria eta beste
aholkulari batzuk trabak jarri zizkioten.
Orain
dela hilabete eta erdi, Kapero
izengoitia duen gazte bat agertu zen nire etxean. Bere anaia
zaharragoarekin etorri zen, gaixo baitzegoen.Nire erremedioak emateko
eskatu zidan, eta sendatuta itzuli ziren Frantziara. Duela 21 egun,
berriro etorri zen Kapero,
Juanis izeneko Ziburuko marinel batekin, hura ere gaixorik
zegoela-eta. 8-9 egunetan sendatu zen, baina ahul samar zegoelako
Azkaraten Miguel Olageri zaldi bat hartu genion errentan, eta
Gaztelu aldera abiatu ginen.
Gaztelura
iritsitakoan, ostatura bidali nuen Juanis ardo, ogi etabakailo bila.
Herri honetako teilerian gaua emateko asmoz abiatu ginen
Berastegirantz. Goizean besteak Andoain aldera joatekotan ziren eta
ni, berriz, Tolosara erdi hondatua nuen eskopeta konpontzera, eta
handik Bedaiora. Gaztelun Maria Josefa izeneko neskatxa bat zegoen,
18-19 urtekoa, lehendik ere ezaguna nuena, eta esan zidan Aresora
zihoala eta ea gurekin etor zitekeen, gaua teilerian pasa eta
biharamunean Aresora joateko. Halaxe iritsi ginen laurok teileriara.
Presoak
Tolosako kartzelara.
1780ko
urriaren 20an, Berastegiko aguazilak, Juan Antonio Labaienek, Domingo
Arrondo Tolosako aguazil eta kartzelazainari entregatu zizkion Martin
Agirre Motela,
Juanis frantsesa eta Pedro Etxeberria Kapero.
1780-10-24an
hamahiru lekukoren testigantza jaso zen atxilotuen kontra.
Andres
Txurdangi, Martin Gartziarena eta Juan Ignacio Goikoetxea lekukoek
esaten dute orain dela 30 urte baino gehiago ezagutzen dutela Martin
Agirre Motela,
ez duela lanbiderik eta Bedaion bizi izan dela azken laur urteetan.
Badakite Orango kartzelan egon zela lau urtez, baita Baionakoan ere,
eta handik alde egin zuela. Emagaldu askorekin izan zuela harremana
eta ezkondua egon zela ere badakite, ez dakite zenbat seme-alaba
dituen.
Duela
hiruzpalau urte ikasle bat Iruñera zihoan estudiatzera, Beizamako
Miguel, Aian bizi dena. Elduainen zihoala hiru gizonezko atera
zitzaizkion, Motela
haien artean, atzetik jarraitu zioten eta gaztea, ikaratuta, zaldia
eta maleta utzi eta herrira jaitsi zen korrika. Martin
Gartziarenarekin elkartu zen eta honek eta beste batzuk lagundu
zioten Goio mendira. Han zegoen zaldia, baina gazteak esan zuen
liburuak eta maleta barruan zeraman guztia falta zela.
Jose
Luloagaeta Juan Bautista Gartziarena lekukoak. Juanek esan du
badirela 32 urte Motela
eta haren ama Mª Bautista ezagutzen dituela, Torrea etxeko ijitoa
bera. Badakiela Donostiako kartzelan egon zela frantses batekin eta
handik alde egiten saiatzeagatik luzatu egin ziotela kondena.
Luloagak esan du orain dela 16-17 urte Urkizutik behera
Plazaolakoburdinolara joan zela, eta bueltakoan, AintzerganMotela
ikusi zuela bere anaia danbolin-jolearekin batera eta zaldi bat
zeramatela. Geroxeago Juan Bautista Gartziarenarekin elkartu zela eta
hark esan ziola zaldi bat falta zitzaiola. Baina ez zituzten gehiago
ikusi. Juan Bautistak Motelaren
kontrako salaketa jarri zuen eta handik urte eta erdira-edo zaldiaren
balioa kobratu zuen, baina ez besterik.
Miguel
Antonio Etxarren, Andres Lasarte eta Juan Bautista
(JuanitoGorostazurenartzaina) lekukoak. Uli mendian gindoazen hirurok
eta hiru gizonezko ikusi genituen ahari bat zeramatela. Motela
zen haietako bat, galdetu genien ea aharia beraiena zen eta gizon
batek eman egin ziola esan zigun. Kendu egin genion aharia, ez
baitzigun esan nork eman zion.
Agustin
Alkain, Martin Kortajirena, Joaquin Olaondo eta Ignacio Garaialde
lekukoak. Agustin Ibin mendian zegoela hiru gizonezko ikusi zituen,
Motela
haien artean. Fardelak zeramatzaten Ollokiko burdinola bidean.
Ondoren Alsua etxeko artzaina ikusi zuen, Ignacio, eta Goikoetxeakoa,
Juan Bautista. Haiek esan zioten bordetan lapurreta egin zietela:
kobrezko pertz bat eta taloak erretzeko burdinazko txapa bat.
Juan
Esteban Urroz eta Juan Martinez Etxeberri lekukoak, Belabietan borda
dutenak. Igande goiz batean herrira jaitsi zen meza entzutera eta
arratsaldean igo zenean 4 ardi falta zitzaizkiola ikusi zuen, leku
berean zeukan artaldea Juan Martinezek eta hari ere hiru ardi falta
zitzaizkion. Bedaioko Juan Bautista Zabalak esan zion ekainaren 25ean
Motela
ikusi zuela zazpi ardi eramaten Santi Tolosako harakinari. Juan
Martinez de Etxeberriak esan zuen igande hartan bertan bere bordatik
bi alkandora eta olio ontzi bat faltatu zirela.
1780-10-29an
Motelaren zaldiak enkantean jarri ziren.
Juan
Antonio Labaien, Berastegiko aguazilak, enkantean jarri
zituenMotelaren
bi zaldiak. Lehenengo enkantea Miguel Gartziarenak irabazi zuen 151
erreal kosta zitzaion zaldia;bigarrena, berriz, Arribeko Juan Angel
Gartziarenak lortu zuen 136 errealen truke.
1780-11-29an
Gazteluko eta Leitzako lekukoen aitortza jaso zen.
Sebastian
Mugarza lekukoak esan zuen urriaren 11n Santa Kruz ermita ondoan
zegoela Motela
ikusi zuela mutil frantses batekin, eta haiekin batera emakume bat
eta bi zaldi. Motelari
galdetu
ziola ea ezagutzen zuen aurretik zakur batekin zihoan gizonezkoa eta
esan zion Villafrankakoa zela eta erantzun zuen ezetz, Azkaratekoa.
Harengana arrimatu ziren eta eztabaidan aritu ziren. Frantsesak
aizkorakada batzuk bota zizkion eta Azkaratekoak alde egin zuen.
Martin Arrillaga
lekukoak esan zuen Gazteluko bere ostatuan zegoela Juanis frantsesa
etorri zela ardo bila eta ordaindu zuela.
Bautista
Zabala lekukoak esan zuen Motela
Bedaioko beste gaizkile batzuekin elkartzen zela eta herritik kanpo
denbora asko ematen zutela gaiztakeriatan eta bide lapurretan. Herri
askotatik bidali izan dutela adierazi zuen eta behin baino gehiagotan
alde egin izan duela preso egon den kartzeletatik.
Aiako
Pedro Irastorza, haren emazte Catalina eta alaba Ana Ignacia, eta
Juan Antonio Izeta lekukoak. Duela lau urte Gazteluko ostatuan
zeudela Motela etorri zen beste ijito batekin eta Vicente izeneko
mutil kozkor batekin. Ardoa edaten ari zirela beste bi gizonezko
etorri zitzaizkien: Aiako Miguel eta Zaragozako mediku bat. Vicente
gaztea ostatutik atera eta Nafarroarantz abiatu zen, geroxeago Miguel
eta medikua ere bide hartatik joan ziren eta, azkenean,Motela
eta ijitoa ere atera ziren. Goizeko 12:00ak inguruan Goio mendian
Migueli eta medikuari hiru gizonezko atera zitzaizkien eskopetak
eskuetan zituztela,Motela
zen haietako bat. Zaldiak eta medikuaren maletak utzi eta
Berastegirantz ihes egin zuten. Gizonetako batek tiro egin zien,
baina ez zuen harrapatzerik lortu.
Leitzako
Juanabordako Juan Bautista Mauleon, haren Andrea Mª Ignacia Lizarza
eta Miguel semea lekukoak. Etxera itzuli zenean, andreak esan zion
gizonezko bat etorri zela pipa pizteko su eske. Geroxeago zuriz
jantzitako fraide bat agertu zen zeharo ikaratuta bi gizonezkok
tabakoa eta zeukan diru gutxia lapurtu zizkiotela esanez. Miguelek,
semeak, esan zuen ganadu bila zihoala Motela
ikusi zuela beste gizon batekin eta zuriz jantzitako fraide batekin
hizketan. Santuleku, Artaleku eta Urzuriagan ikusita ezagutzen zuela
Motela
esan zuen.
Biharamunean
Leitzan hiru gizonezko armekin ijitoen bila abiatu ziren. Bezperan
Urtoko burdinolan lan egiten zuten ikazkinak Urkizun lanean ari
zirela
Motela
ikusi zuten beste gizon batekin batera, Navarrillo izenekoa, eta
badakite Navarrilloren bila dabiltzala Bilbon.
Motelak
bere lagunekin batera ihes egin zuen Tolosako kartzelatik.
|
Tolosako Santa Clara edo Naparrako zubiaren aspaldiko irudia.
Zumalakarregi museoko argazkia. ZM:P;1. |
Martin
Agirre eta haren bi kideak Plaza Zaharreko kartzela publikoan zeuden.
Urtarrilaren erdi aldera Plaza Berriko kartzelatik Plaza Zaharrekora
hiru preso eraman zituzten: Vicente Astiz, Jose IgnacioSanberro eta
Martin Murua. Hirurak Motelarekin-eta
batera jarri zituzten. Handik pixka batera bi marinel portugaldar
sartu zituzten kartzelan.
1781eko
otsailaren 1ean, gaueko 23:00ak inguruan oheratu ziren bakoitza bere
lekuan, nahiko ardoeta pattar edanda. Goizaldeko 02:00ak inguruan
Vicente Astizesnatu egin zen, soinuak entzunda, eta Motela
eta besteak atetik ateratzen ikusi zituen. Juanis frantsesa konturatu
egin zen ikusi egin zituela, eta labana aterata mehatxu egin zion
isilik egoteko, bahitu egin zuen eta ate nagusitik atera ziren. Santa Klara zubia pasa eta komentu ondoan neskatxa bat agertu zen,
Motelaren
laguna bera, behin baino gehiagotan joan izan zitzaion kartzelara
bisitan eta, ondoren, ikusi izan zuen Domingo Arrondokartzelazainaren
logelan sartzen. Lizartzatik pasa eta legoa batera-edo taberna batean
sartu ziren, han ospatu zuten ihes egin izana. Arribe pasatakoan,
Vicentek alde egitea lortu zuen, eta pare bat orduz sasi artean
gordeta egon ondoren, Lizartzara bueltatu eta hangoekin hitz egin
zuen.Lizartzarrek esan zioten neskatilak hartu zituela kartzelako
giltzak eta hark ireki ziela atea. Vicente kartzelan aurkeztu zen
bere errugabetasuna erakusteko.
Kartzelazainaren
semeak ateak irekiak zeudela ikusi zuen, aitari hots egin zion, eta
han bi portugaldarrak lotan zeudela ikusi zuten. Esnatu zituztenean
esan zuten ez zirela ezertaz jabetu, ondo edanda hartu zutela lo-eta.
Kartzelazainakpreso
egin behar izan zituen egun batzuk, eta fidantza ordainduta atera
zen. Berastegiko herriak ordaindu behar izan zituen presoen mantenua,
Tolosako kartzelarako lekualdatzea, abokatuak eta kasuaren
instrukzioak. Denera: 2163 erreal.