​ BERASTEGIN XVII. ETA XVIII. MENDEKO EMAKUMEEI EGINIKO ERASOEN AURRERAKIN HISTORIKOAK

Emakumeek historian zehar gizonengandik portaera gogor eta oldarkorrak jasan izan dituzte, eta halako zenbait gertakizun antzinako idazkietan grabatuta geratu dira.

Emakumeak ez dira tratu txarren biktima bakarrik izan, baita protagonistak ere, beren askatasun eta duintasunarengatik borrokatu izan dutelako. Orain dela 500 urte, jadanik, emakumeek auzitara eramaten zituzten erasotzaileak, eta autoritateak ez zuen zalantzarik izaten urruntze agindua, erbesteratzea, jabetza kentzea, galeratara zigortzea edo heriotz zigorra ezartzeko.

Berastegi ez zen aparteko kasu bat izan; badira XVI. mendean zigortutako gizonezkoen aurkako sententzien idazkiak. Delitu gehienak erasoak, bortxaketak, estupro edo tratu txarrak eta adulterioa izaten ziren.

Erdi Aroan sexu harremanak erlijioak agintzen zuen gidoian sarturik egon behar zuen. Onarturik zegoen harreman edo erlazio sexual bakarra heterosexuala eta ezkontz sakramentukoa zen eta sexua ugalketarako erabiltzen zen. Horrela ez bazen, beste erlazio sexual guztiak, barragania (ezkongabeen arteko sexu harremanak), intzestua, homosexualitatea, haragikeria eta aberekin sexu harremanak izatea zuzenean justizia auzitegira eramaten ziren.

Ohiko ezkontz sakramentuan, emakumea umeak edukitzeko zegoen (mutilak jaiotzen baziren, hobe), eta aldi berean umeak hezi eta etxeko lanak egiteko. Legedi erromatarrean oinarritutako mendebaldeko sozietatean, emakumea gizonaren jabetza zen, eta bere buruaren eta seme-alaben gainean ez zuen aginterik.

XVII. eta XVIII. mendeetan Berastegin gertaturiko delituak:

URTEA	SALATZAILEA	SALATUA	DELITUA
1648	Garcia de Berastegi, señor de la casa solar	Lorenzo de Fagoaga vecino de Berastegi	Estupro a Magdalena de Berastegi
1649	Garcia de Berastegi, señor de la casa solar	Domingo de Muxica y otros vecinos de Berastegi.	Aborto causado a Magdalena de Zabaleta
1687	Antonia de Berasiarte vecina de Berastegi	Francisco Zabalaga cirujano de Hernani	Estupro
1711	Catalina de Ayesta vecina de San Sebastian	Francisco Ustoa, Domingo Muñagorri y Martin Zubiaurre	Malos Tratos y atarle de pies y manos a una puerta
1715	Josefa de Aguirre viuda y vecina de Beras.	Fermin Echeverria casado y vecino de Zubieta	Estupro y adulterio
1730	Juan Vitoriano Oronoz marido de Gabriela Elordi	Jose de Joaristi vecino de Azkoitia	Heridas y malos tratos
1731	Andres Arrue padre de Magdalena Arrue	Sebastian de Aranalde vecino de Berastegi	Estupro, dote y daños
1736	Andres Arrue padre de Maria Domingo Arrue	Pedro de Iribarren vecino de Areso	Estupro, dote y daños
1748	M.ª Angela Zumarraga vecina de Berastegi	Juan Bautista Olano vecino de Elduain	Estupro, dote y reconocimiento de la criatura
1753	Juan Labaien, padre de Juana Jacinta	Gabriel Arregui criado del demandante	Estupro y daños
1754	Clara de Arrosa viuda y vecina de Berastegi	Pedro de Aldaz arriero y vecino de Latasa	Violación
1755	Miguel Francisco Echaniz y su mujer.	Sebastian de Labaien	Malos tratos.
1756	Ana M.ª de Madina vecina de San Sebastian	Bernardo de Porostorena vecino de Berastegi	Estupro
1757	Martin de Elgorriaga, prebistero de Berastegi	Juan Bautista de Zumiza, criado y vecino de Berastegi	Acoso y malos tratos a su criada
1787	Andres de Jauregui y su mujer	Ignacio de Echaniz e Ignacio de Gaztañondo	Golpes y malos tratos a la madre de su mujer de 90 años

1754. urteko otsailaren 27an, Berastegin gertatutako bortxaketa baten epaiketa kontatuko dizuet.

Se habré un proceso de querella criminal de Clara de Arrosa viuda de Juan Bautista de Arranbide escribano numeral y vecina de Berastegi contra Pedro de Aldaz arriero navarro e hijo del ventero de Latasa en el reino Navarra.

El ultimo día de cenizas, Clara salio de la villa de Berastegi acompañada de otra mujer, Brigida de Zugasti soltera y de esta villa, a vender varias cestas de sardinas en los lugares de Navarra, como acostumbraban así para ganar algo de dinero y poder sustentarse. Llevando su caminata entre la villa y el puente de Hurto encontraron con varios arrieros que venían con vino para vender en los lugares de Guipuzcoa, el acusado Pedro de Aldaz se detubo, los demás arrieros siguieron su camino, para hacer un trato de sardinas con la querellante y la ofreció 5 reales de vellón por cada ciento y que le daría su importe en la casa concejil de la villa de Berastegi y aunque ella no se fiaba mucho su compañera le hizo un guiño y acepto la venta de las sardinas por el precio referido, su compañera siguió su camino hacia navarra y Clara y el acusado solos, cogieron camino de la villa. En un despoblado junto al camino real en artaleku el acusado le comenzó a requerirle de amores lascivos y ella se resistía y hacia cuanto podía por defenderse y habiéndola agarrado entre sus brazos la hecho en tierra y la forzó y la estupro junto al camino real.

Habiendo ido ambos a la casa concejil el acusado le ofreció 20 cuartos, que no llegaba ni a la mitad, por cada ciento, en vez de 5 reales de vellón que era lo que habían acordado. Clara a recriminarle los 5 reales el acusado se escapo dejándola burlada y la querellante que padeció la violación con fuerza y violencia se halla en cinta lo cual el acusado a cometido un gravisimo delito.

La acusación pide que se le detenga y que le ingresen en prisión y se le embarguen todos sus bienes incluso los que tenga en navarra y que le impongan las mayores penas incluso como escarmiento de otros y que reconozca la criatura o criaturas que pueda dar a luz la querellante y que mantenga en la lactancia ya que la querellante es pobre. Ademas de una dote de 200 ducados por razón de daños que la ocasiono y se le impongan las penas corporales.

La sentencia del 20 de diciembre de 1754, ambos presentes, querellante y acusado, dijeron que vencidos por la fragilidad humana, tubieron trato y comunicación ilicita el ultimo día de ceniza y que resulto quedarse en cinta y Clara quien viendo algún atraso en el reconocimiento de ello y de la criatura que pario el día 7 del corriente mes y se bautizo en la parroquia de Berastegi el lunes 9 del corriente mes, se le dio el nombre de M.ª Antonia de Aldaz. La sentencia fija que Pedro de Aldaz a reconocer a su hija natural y criar educar y alimentarla de su propia costa y pagar los alimentos y la estancia en la posada de esta villa en la que se halla la querellante, ademas pagara a la querellante 30 ducados, 15 ducados para el 2 de febrero próximo y los otros 15 para el mismo día del año siguiente, por razón cualesquiera daños y perjuicios que en su honor sale en resultado a la clara con mas las costas causadas por ella mediante la querella.

ALLI 1 eta ALLI 2 Kobak

Alli udalerrian, Iribas udalerriko mugetatik 5 metrotara aurki ditzazkegu Alli 1 eta Alli 2 izena duten kobazuloak. Baso barruan gorderik, koba batetik bestera 50 metro eskaseko distantzia dago. Kobazulo hauek umeentzako oso egokiak dira espeleologia munduan barneratzeko, bertako sarreren erreztasuna eta bertan aurki ditzazketen formazio barietate kantitateengaitik.

Alli 1; Jaitsiera txiki bat dauka kobara barneratzeko. Bertan, oinez ibiltzeko ez dago zailtasunik, lurzoru laua eta sabai altua dauzkalako. Txundigarria da estalagmita eta estalaktita kopurua, txuri eta gris kolorekoak. Kobaren bukaeran berriz, hainbat bisitariek utzitako izen eta data ikusiko ditugu, batzuk orain 100 urte eginikoak.

Alli 2; Aurrekoaren antzekoa da, sarrera handiagoa eta barneratzeko jaitsiera handiagoa, baina zailtasunik gabea hau ere. Sabaia oso altua dauka, formazio kopuru ederrekoa eta eskuin aldean meazulo txiki bat dauka, hau ere idatzi edo izenaz dekoratua.

Bi kobetan haitzulotar fauna dago, eskorpioi haitzulotarra, armiarma, saguzar, tximeletak etabar.

Errespetatu koba eta bere fauna, eta utzi ezazu aurkitu duzun bezala.

MARTIN AGIRRE, Motela ijitoa.

Ijito bat alde banatara bi zaldi dituela.

Pertsonaia bitxi baten istorioa duzue segidan: Motela ijitoa Berastegin harrapatu zuteneko pasadizoa.

Martin Agirre, Motela, Berastegin harrapatu zutenekoa.

Pedro Jose Ibarrola, Berastegiko alkatearen aitormena:

1780ko urriaren 11n, iluntzeko zazpietatik zortzietara bitartean, Aintzergako teilerian ijito-kuadrilla bat zegoela jakinarazi zidaten. Bi zaldi ere ba omen zituzten, eta haietako bat Motela ijitoarena izan zitekeela esan zidaten. Juan Antonio Labaien aguazilari agindu nion hamar bat gizonezko biltzeko udaletxean eta ijitoak harrapatzera joateko.

Aguazila etxez etxe joan zen konfiantzazko gizonen bila, eta udaletxean elkartu ziren Martin Lujanbio, Manuel Labaien, Miguel Etxeberria, Domingo Iparragirre, Juan Ignacio Goikoetxea, Santiago Iparragirre, Martin Arrue, Martin Iparragirre, MartinGartziarena, Andres Gartziarena, Juan Berastegi eta Juan Bautista Bidasola.

Udaletxeko pleno-aretoan fusil bana, bolbora eta bina bala eman zitzaizkien. Armak kargatu eta herritik 4 bat miliatara dagoen teileriarantz abiatu ziren, bizirik edo hilik harrapatzera ijitoak. Ilargi beteko gaua zen, eta ez zuten ijitoek alde egiterik nahi. Alkateak, taldearen buru zihoanak, lau gizonezkori Cristobal Saizarren terrenoaren bidegurutzean jartzeko agindu zien, eta gainerakoak, Ibarrolaren agindupean, teilerian sartu ziren.

Ilun samar zegoen teileria barruan, hala ere, nabari zen lau lagun lo sakonean zeudela. Alde batean, gizonezko bat eta emakumezko bat zeuden eta, beste aldean, bi gizonezko. Alkateak dei egin zienean,Motela, salto batean, paretaren kontra zuen eskopeta hartzen saiatu zen.Domingo eta Santiago Iparragirre haren gainera joan eta eskopeta kendu zioten; orduan, Motelak punta zorrotzeko labana atera zuen eta Ibarrolari labankada sartu nahian hasi zen, Andres Gartziarenak besotik heldu zion, baina Motelak labana beste eskura pasa eta Andres Gartziarena eta Jose Antonio Labaieni ebakiak egin zizkien eskuetan. Miguel Etxeberriak lortu zuen labana kentzea, fusilarekin besoan kolpea emanda. Motelak ahaleginak egin zituen askatzen, baina Domingo Etxeberriak Motelaren beraren eskopetaren kulatarekin buruan eman zion kolpearekin bota zuen lurrera. Hala, eskuak bizkarrera lotu zizkioten.

Kartzelara bidean jende asko atera zen ikustera, eta emakumeak alde egitea lortu zuen jendartean ezkutatuta; herri guztian barrena haren bila ibili baziren ere, ez zuten aurkitu. Udaletxeko kartzelan sartu zituzten gizonezkoak. Ez zitzaien asko inporta emakumeak alde egin izana, helburua Martin Agirre Motela harrapatzea baitzen. Izan ere, herrietan beldur zioten harenekintzengatik. Maiz eramana zen kartzelara, baina beti alde egitea lortzen zuen.

Leitzako alkateak, Juan Miguel Oterminek, Berastegiko Udalari zuzendutako gutuna (1780-10-16).

Berastegiko kartzelan Martin ijitoa preso duzuela jakin dut. Petrikiloa dela esaten du, baina alferra, gaizkilea, hiltzailea eta lapurra da. Baionako kartzelatik beste batzuekin batera egin zuen ihes gaizki ibiltzeko. Goizuetako alkateak eta nik gure kartzeletara ekartzeko eskatzen dugu, eta Jose Ibarrolari, Berastegiko alkateari, eskatzen diot nirekin elkartzeko Franki baserrian.

Tolosako kartzelara eramateko eskaera Berastegiko alkateak (1780-10-18)

Kartzela honetan behar adinako segurtasunik ez dagoenez, Martin Agirre MotelaTolosako kartzelara eramatea eskatzen dut.

Mendizabal lizentziatuaren eskaera informazioa jasotzeko (1780-10-18). Martin Agirre Motelaren aitortza.

Aranazko Francisco Agirre eta Maria Bautista Indazabalen semea naiz, Arbizun jaio nintzen eta 58 urte ditut. 9 urterekin amaren ondotik joan nintzen, Sunbillara, nekazari aritzeko Juan Antonio Alzuanterekin, Ondagoanena etxera, eta han egon nintzen lau urtez. Ondoren, nire aitak Aranazera eraman ninduen, eta han ere lurra lantzen aritu nintzen 17 urtetik 18ra. Handik Inurainera joan nintzen eta han bizi izan nintzen bi urtez, bizi nintzen etxeko nagusiaren alabarekin harremanetan hasi nintzen arte. Orduan, Nafarroako kontseiluak preso hartu ninduen eta Afrikako Orango kartzela batean lau urte eman nituen. Handik aterata, Sunbillara itzuli nintzen eta abadearen morroi ibili nintzen bertako parrokian. Sunbillan ezkondu nintzen Catalina Erasunekin, eta ezkonduta Jauntsaratsen jarri ginen bizitzen. Ardandegia hartu genuen errentan, sei urte eman nituen han. Handik Gorritira joan nintzen, berriro ere nekazari aritzera.

Gorritin jaio ziren bi seme eta alaba. Emaztea eta seme bat hildakoan, Bizkaira joan nintzen, Arratia aldera, beste semearekin eta alabarekin. Ardi mozten lau urtez ibili ondoren, berriro Nafarroara itzuli nintzen, Araitzera. Etxez etxe ibili nintzen malaria sendatzen eta petrikilo. Bedaiora joan nintzen handik, Elizetxean bizi izan nintzen beste lau urtez, nire iloba Francisca Hubizi neskame nuela. Feliciana Nabarlazekin harremanak izan nituen, eta beste seme bat izan nuen Zornotzan bataiatu zutena; Azkaraten bataiatutako alaba bat ere izan nuen. Biak Felicianarekin daude.

Felicianak nirekin ezkondu nahi zuen, baina Maria Etxeberria eta beste aholkulari batzuk trabak jarri zizkioten.

Orain dela hilabete eta erdi, Kapero izengoitia duen gazte bat agertu zen nire etxean. Bere anaia zaharragoarekin etorri zen, gaixo baitzegoen.Nire erremedioak emateko eskatu zidan, eta sendatuta itzuli ziren Frantziara. Duela 21 egun, berriro etorri zen Kapero, Juanis izeneko Ziburuko marinel batekin, hura ere gaixorik zegoela-eta. 8-9 egunetan sendatu zen, baina ahul samar zegoelako Azkaraten Miguel Olageri zaldi bat hartu genion errentan, eta Gaztelu aldera abiatu ginen.

Gaztelura iritsitakoan, ostatura bidali nuen Juanis ardo, ogi etabakailo bila. Herri honetako teilerian gaua emateko asmoz abiatu ginen Berastegirantz. Goizean besteak Andoain aldera joatekotan ziren eta ni, berriz, Tolosara erdi hondatua nuen eskopeta konpontzera, eta handik Bedaiora. Gaztelun Maria Josefa izeneko neskatxa bat zegoen, 18-19 urtekoa, lehendik ere ezaguna nuena, eta esan zidan Aresora zihoala eta ea gurekin etor zitekeen, gaua teilerian pasa eta biharamunean Aresora joateko. Halaxe iritsi ginen laurok teileriara.

Presoak Tolosako kartzelara.

1780ko urriaren 20an, Berastegiko aguazilak, Juan Antonio Labaienek, Domingo Arrondo Tolosako aguazil eta kartzelazainari entregatu zizkion Martin Agirre Motela, Juanis frantsesa eta Pedro Etxeberria Kapero.

1780-10-24an hamahiru lekukoren testigantza jaso zen atxilotuen kontra.

Andres Txurdangi, Martin Gartziarena eta Juan Ignacio Goikoetxea lekukoek esaten dute orain dela 30 urte baino gehiago ezagutzen dutela Martin Agirre Motela, ez duela lanbiderik eta Bedaion bizi izan dela azken laur urteetan. Badakite Orango kartzelan egon zela lau urtez, baita Baionakoan ere, eta handik alde egin zuela. Emagaldu askorekin izan zuela harremana eta ezkondua egon zela ere badakite, ez dakite zenbat seme-alaba dituen.

Duela hiruzpalau urte ikasle bat Iruñera zihoan estudiatzera, Beizamako Miguel, Aian bizi dena. Elduainen zihoala hiru gizonezko atera zitzaizkion, Motela haien artean, atzetik jarraitu zioten eta gaztea, ikaratuta, zaldia eta maleta utzi eta herrira jaitsi zen korrika. Martin Gartziarenarekin elkartu zen eta honek eta beste batzuk lagundu zioten Goio mendira. Han zegoen zaldia, baina gazteak esan zuen liburuak eta maleta barruan zeraman guztia falta zela.

Jose Luloagaeta Juan Bautista Gartziarena lekukoak. Juanek esan du badirela 32 urte Motela eta haren ama Mª Bautista ezagutzen dituela, Torrea etxeko ijitoa bera. Badakiela Donostiako kartzelan egon zela frantses batekin eta handik alde egiten saiatzeagatik luzatu egin ziotela kondena. Luloagak esan du orain dela 16-17 urte Urkizutik behera Plazaolakoburdinolara joan zela, eta bueltakoan, AintzerganMotela ikusi zuela bere anaia danbolin-jolearekin batera eta zaldi bat zeramatela. Geroxeago Juan Bautista Gartziarenarekin elkartu zela eta hark esan ziola zaldi bat falta zitzaiola. Baina ez zituzten gehiago ikusi. Juan Bautistak Motelaren kontrako salaketa jarri zuen eta handik urte eta erdira-edo zaldiaren balioa kobratu zuen, baina ez besterik.

Miguel Antonio Etxarren, Andres Lasarte eta Juan Bautista (JuanitoGorostazurenartzaina) lekukoak. Uli mendian gindoazen hirurok eta hiru gizonezko ikusi genituen ahari bat zeramatela. Motela zen haietako bat, galdetu genien ea aharia beraiena zen eta gizon batek eman egin ziola esan zigun. Kendu egin genion aharia, ez baitzigun esan nork eman zion.

Agustin Alkain, Martin Kortajirena, Joaquin Olaondo eta Ignacio Garaialde lekukoak. Agustin Ibin mendian zegoela hiru gizonezko ikusi zituen, Motela haien artean. Fardelak zeramatzaten Ollokiko burdinola bidean. Ondoren Alsua etxeko artzaina ikusi zuen, Ignacio, eta Goikoetxeakoa, Juan Bautista. Haiek esan zioten bordetan lapurreta egin zietela: kobrezko pertz bat eta taloak erretzeko burdinazko txapa bat.

Juan Esteban Urroz eta Juan Martinez Etxeberri lekukoak, Belabietan borda dutenak. Igande goiz batean herrira jaitsi zen meza entzutera eta arratsaldean igo zenean 4 ardi falta zitzaizkiola ikusi zuen, leku berean zeukan artaldea Juan Martinezek eta hari ere hiru ardi falta zitzaizkion. Bedaioko Juan Bautista Zabalak esan zion ekainaren 25ean Motela ikusi zuela zazpi ardi eramaten Santi Tolosako harakinari. Juan Martinez de Etxeberriak esan zuen igande hartan bertan bere bordatik bi alkandora eta olio ontzi bat faltatu zirela.

1780-10-29an Motelaren zaldiak enkantean jarri ziren.

Juan Antonio Labaien, Berastegiko aguazilak, enkantean jarri zituenMotelaren bi zaldiak. Lehenengo enkantea Miguel Gartziarenak irabazi zuen 151 erreal kosta zitzaion zaldia;bigarrena, berriz, Arribeko Juan Angel Gartziarenak lortu zuen 136 errealen truke.

1780-11-29an Gazteluko eta Leitzako lekukoen aitortza jaso zen.

Sebastian Mugarza lekukoak esan zuen urriaren 11n Santa Kruz ermita ondoan zegoela Motela ikusi zuela mutil frantses batekin, eta haiekin batera emakume bat eta bi zaldi. Motelari galdetu ziola ea ezagutzen zuen aurretik zakur batekin zihoan gizonezkoa eta esan zion Villafrankakoa zela eta erantzun zuen ezetz, Azkaratekoa. Harengana arrimatu ziren eta eztabaidan aritu ziren. Frantsesak aizkorakada batzuk bota zizkion eta Azkaratekoak alde egin zuen.

Martin Arrillaga lekukoak esan zuen Gazteluko bere ostatuan zegoela Juanis frantsesa etorri zela ardo bila eta ordaindu zuela.

Bautista Zabala lekukoak esan zuen Motela Bedaioko beste gaizkile batzuekin elkartzen zela eta herritik kanpo denbora asko ematen zutela gaiztakeriatan eta bide lapurretan. Herri askotatik bidali izan dutela adierazi zuen eta behin baino gehiagotan alde egin izan duela preso egon den kartzeletatik.

Aiako Pedro Irastorza, haren emazte Catalina eta alaba Ana Ignacia, eta Juan Antonio Izeta lekukoak. Duela lau urte Gazteluko ostatuan zeudela Motela etorri zen beste ijito batekin eta Vicente izeneko mutil kozkor batekin. Ardoa edaten ari zirela beste bi gizonezko etorri zitzaizkien: Aiako Miguel eta Zaragozako mediku bat. Vicente gaztea ostatutik atera eta Nafarroarantz abiatu zen, geroxeago Miguel eta medikua ere bide hartatik joan ziren eta, azkenean,Motela eta ijitoa ere atera ziren. Goizeko 12:00ak inguruan Goio mendian Migueli eta medikuari hiru gizonezko atera zitzaizkien eskopetak eskuetan zituztela,Motela zen haietako bat. Zaldiak eta medikuaren maletak utzi eta Berastegirantz ihes egin zuten. Gizonetako batek tiro egin zien, baina ez zuen harrapatzerik lortu.

Leitzako Juanabordako Juan Bautista Mauleon, haren Andrea Mª Ignacia Lizarza eta Miguel semea lekukoak. Etxera itzuli zenean, andreak esan zion gizonezko bat etorri zela pipa pizteko su eske. Geroxeago zuriz jantzitako fraide bat agertu zen zeharo ikaratuta bi gizonezkok tabakoa eta zeukan diru gutxia lapurtu zizkiotela esanez. Miguelek, semeak, esan zuen ganadu bila zihoala Motela ikusi zuela beste gizon batekin eta zuriz jantzitako fraide batekin hizketan. Santuleku, Artaleku eta Urzuriagan ikusita ezagutzen zuela Motela esan zuen.

Biharamunean Leitzan hiru gizonezko armekin ijitoen bila abiatu ziren. Bezperan Urtoko burdinolan lan egiten zuten ikazkinak Urkizun lanean ari zirela Motela ikusi zuten beste gizon batekin batera, Navarrillo izenekoa, eta badakite Navarrilloren bila dabiltzala Bilbon.

Motelak bere lagunekin batera ihes egin zuen Tolosako kartzelatik.

Tolosako Santa Clara edo Naparrako zubiaren aspaldiko irudia.
Zumalakarregi museoko argazkia. ZM:P;1.

Martin Agirre eta haren bi kideak Plaza Zaharreko kartzela publikoan zeuden. Urtarrilaren erdi aldera Plaza Berriko kartzelatik Plaza Zaharrekora hiru preso eraman zituzten: Vicente Astiz, Jose IgnacioSanberro eta Martin Murua. Hirurak Motelarekin-eta batera jarri zituzten. Handik pixka batera bi marinel portugaldar sartu zituzten kartzelan.

1781eko otsailaren 1ean, gaueko 23:00ak inguruan oheratu ziren bakoitza bere lekuan, nahiko ardoeta pattar edanda. Goizaldeko 02:00ak inguruan Vicente Astizesnatu egin zen, soinuak entzunda, eta Motela eta besteak atetik ateratzen ikusi zituen. Juanis frantsesa konturatu egin zen ikusi egin zituela, eta labana aterata mehatxu egin zion isilik egoteko, bahitu egin zuen eta ate nagusitik atera ziren. Santa Klara zubia pasa eta komentu ondoan neskatxa bat agertu zen, Motelaren laguna bera, behin baino gehiagotan joan izan zitzaion kartzelara bisitan eta, ondoren, ikusi izan zuen Domingo Arrondokartzelazainaren logelan sartzen. Lizartzatik pasa eta legoa batera-edo taberna batean sartu ziren, han ospatu zuten ihes egin izana. Arribe pasatakoan, Vicentek alde egitea lortu zuen, eta pare bat orduz sasi artean gordeta egon ondoren, Lizartzara bueltatu eta hangoekin hitz egin zuen.Lizartzarrek esan zioten neskatilak hartu zituela kartzelako giltzak eta hark ireki ziela atea. Vicente kartzelan aurkeztu zen bere errugabetasuna erakusteko.

Kartzelazainaren semeak ateak irekiak zeudela ikusi zuen, aitari hots egin zion, eta han bi portugaldarrak lotan zeudela ikusi zuten. Esnatu zituztenean esan zuten ez zirela ezertaz jabetu, ondo edanda hartu zutela lo-eta.

Kartzelazainakpreso egin behar izan zituen egun batzuk, eta fidantza ordainduta atera zen. Berastegiko herriak ordaindu behar izan zituen presoen mantenua, Tolosako kartzelarako lekualdatzea, abokatuak eta kasuaren instrukzioak. Denera: 2163 erreal.

BAKARDADEKO ANDRE MARIARI ESKAINITAKO ERRETAULAREN HISTORIA LABURRA

Berastegiko San Martin Toursekoaren elizan bada erlijio-artelan bat erretaula nagusiaren ezkerretara: Bakardadeko Andre Mariari eskainitako erretaula txikia.

1872ko maiatzaren 29an, Iruñeko herritar zen Maria Cruz Muñagorrik, Baleztena jaunaren alargunak, Bakardadeko Andre Mariari eskainitako erretaula egiteko eta zurgintza eta eskultura lanak ordaintzeko dohaintzan 5.096 erreal kuarto (reales de vellón) emango zizkiola adierazi zion, eskutitz batean, San Martin elizako Andres Antonio Obineta erretoreari.

Ordurako Berastegiko herria elizaren patroi eta nagusi zenez, 1872.urteko ekainaren 20an alkatea eta udalbatza herriko erretorearekin elkartu ziren, Maria Cruz Muñagorrik dohaintzan emango zuen erretaularen gainean hitz egiteko. Hala, lanak aurrera eramateko, Andres Antonio Obineta erretoreak udalbatzak ezarritako planoa onartu behar izan zuen.

Iturri bezala erabili dugun dokumentuan, Udalak lehendabizi Baleztenaren alargunaren dohaintza eta eskuzabaltasuna eskertzen ditu; eta, ondoren, Jose Maria Gonzalez jaunak egindako 14 baldintza edo puntuz osatutako planoa onartzen eta hark dioena betetzeko agindua ematen du:

1.- Erretaula 3 edo 4 hazbeteko (pulgada) tartearekin kokatu beharko zen, hezetasunak hondatu ez zezan.

2.- Erretaula eraikitzeko, kalitate oneko gaztainondoa erabili beharko zen.

3.- Bistan gera zitezkeen beste material mota guztiak bazterturik geratu beharko zuten.

4.- Muntai-lanak eta bestelakoak ezin hobeki egin beharko ziren, kontu handiz artelanak pitzadura edo akatsik izan ez zezan.

5.- Lan guztia eta xehetasun guztiak eraikin onek bete beharreko arauen arabera egin beharko ziren.

6.- Material guztiak entzute handiko aditu batek ikuskatu eta ontzat eman beharko zituen.

7.- Ager zitekeen edozein zailtasun nola konpondu planoaren egileak erabaki beharko zuen.

8.- 5.096 erreal kuartoko aurrekontuan sarturik egon beharko zuten zurgintza eta eskultura lanek.

9.- Lana, amaitu ostean, hiru epetan ordaindu beharko zen, eta ez zen onartuko aurrekontuari eginiko igoerarik.

10.- Ordainketak honela egin beharko ziren: lehenengo herena (⅓), derrigorrezko eskriturak sinatutakoan; bigarren ⅓-a, lana entregatzean; eta, azken ⅓-a, lana amaitu eta handik urtebetera.

11.- Lanak urte hartako urriaren 1erako amaitua egon beharko zuen.

12.- Ugazabek 6., 7. eta 11.baldintzetan jakintsu bat izendatzeko eskubidea izango zuten.

13.- Ugazabek konfiantzazko pertsona bat aurkeztu beharko zuten lanak hasi aurretik, lehenengo ordainketari erantzuteko.

14.- Eta, lana amaitzean, akats edo biziorik agertzen bazen, urtebeteko bermea edukiko zuen erretaulak.

Iturria: …………

Berastegiko Udal Artxiboa

LEITZAKO MUGARRIAK

Leitzak sei herrirekin egiten du muga ( Berastegi, Areso, Huitzi, Beruete, Ezkurra eta Goizueta).
Leitza eta Goizueta artean ez dago mugarririk,  errekak mugatzen ditu mugak.

Bideo honetan daukazue aukera mugarri guztiak ikusteko.

LEITZA-BERASTEGI MUGARRIAK

LEITZA-HUITZI MUGARRIAK

LEITZA-BERUETE MUGARRIAK

LEITZA-EZKURRA MUGARRIAK

LEITZA-ARESO MUGARRIAK

ULIZAR-KO KOBAZULOA

Kobazuloaren sarrera

Ulizar kobazulo eta ingurunean egin diren azken lan arkeologikoen gainean hausnarketa batzuk egin nahi nituzke.

1º- Felix Ugarte arkeologo elkarteak Ulizar mendian dauden hiru leize aztertzen ibili dira, kobazuloarekin loturarik dagoen ikusi nahian, bainan ez dute loturarik  aurkitu.

Felix Ugarte arkeologo elkartea leizeak ikuskatzen

2º- Kobazuloaren sarrera tapaturik dago. Esaten da, Konbentzioko gerran 1793-1795 frantzesak erabiltzen zutela kobazulo hau koartel modura eta bertan 300 soldadu biltzen zirela. Baina gipuzkoratz atzeratu zirenean kobazuloaren sarrera dinamitatu zutela. Nik ez dut inongo dokumenturik aurkitu zehatz-meatz Frantzesak kobazulo honetan egon zirenik, nere zalantzak dauzkat. Aurreko artikuluan, Areso-1794-9-10 aipatzen dut Ulin gatazka bat egon zela, Lekunberrin kokaturik zeuden tropa Espainolak eta Larte inguruan zeuden tropak frantzesekin . Bertan apuntatzen dut neretzako gertaturiko hipotesia.

3º- Aurkitu dudan agiri bakarra kobazulo honen gainean  1576. urtekoa da, Espainiako inkisizio prozesukoa. Bertan Catalina de Areso izeneko neskatil batengatik mintzatzen da, neskatil hau sorgintzat jotzen da eta kobazulo honetan biltzen omen zirela ere esaten da bere errituak egiteko.

Salatuen zerrendan honako hauek agertzen dira: Leitzako 12 auzotar, Aresoko 9, Gorritiko 6, Azpirozko 7, Uitziko 5, Lekunberriko 3, etxarriko 1, Baraibarreko 1, Orexako 6, Berastegiko 2 eta Gazteluko 4.

Hainbat salatuen artean gehienak adingabeak direnez, salaketa prozesuak fundamentu handirik ez zuen izan eta bertan-behera geratu ziren. Baina honen eraginetako bat, sorginak elkartzen ziren kobazuloa ezagutzera ematera izan zen.

4º- 1576. urteko apirilak 8an Gorritin idatziriko eskutitz honek garantzi haundia dauka, bertan agertzen  bait dira bere egunean kobazuloaren benetako izan ziren neurriak. Hau da eskutitzaren idatzi guztia, gaur egungo neurrietara egokituta jarri dut.

<<Muy Illus señor. Conforme al mandato y comisión que por la Corte se me dio yo hize reconocer segunda vez la cueba de la sierra de Uli donde entraron los metraqueros para ello nombrados en estado de çiento cuarenta y nuebe codos,(62m) como después se vió por las moramas conq. entraron q. después se medieron, q. según la cuenta de por acá hazen cinquenta estados (190m2) y habiendo baxado quarenta y  cinco codos (18,81m) mas abaxo del aposento asta donde llegaron y reconocieron la primera vez an hallado un otro aposento y retrete trecero muy ancho y espaciosso tres o quatro tanto mayor que el otro ( entre 570 y 760m2) asta donde llegaron la primera vez, donde según la relación de los que lo an reconocido y visto pueden recogerse y caber sin mucha fatiga trezcientos hombres o cerca de ellos, de manera que según las depossiciones de la moça bruxa q. el licenciado Sarria examino parece q los menaqueros y reconocedores de la dha. cueba conforman con ella como mas alargo vs. mds, podrán ver el negocio por los autos y depossiciones q. sobre ello se an hecho y dizen q. para mas abaxo no se puede entrar aunq. Ay algunas quebraduras y agujeros que tiran y van mas abaxo hacia el centro, sino que son con artificios e ynstrumentos se habriessen aquellos. En lo demas que se me mandó que recibiesse mas información açerca de las personas que la dicha moça manifestó y descubrió en sus depossiciones  ser bruxas yo he examinado algunas dellas y también creaturas, digo muchachos y muchachas de poca hedad de los mesmos acusados y anq. por muchos alagos y rodeos y blandiçias les e ynterrogado no e podido saber ni hazerles descubrir cosa alguna y ansi no e curado de asentar por escrito sus deposiciones por ser ynútiles. (Desde Gorriti, a 8 de abril de 1576).

Idazki hau oso grafiko eta esauguratsua da, bertan agertzen diren datuengatik esan daiteke dimensio nahiko handikoa zela eta bi gela zituela, bata 190 m2 eta bestea 570 eta 760 m2koa. Bertara barneratzeko sokak erabili zituzten, sarrera ez zuen oso erosoa izango.

Gutxi-gorabera honelakoa izango litzateke kobazuloa.

5º- Nabarmendu nahi nuke hondakinak kentzeko lana garatzeari lehentasuna ematea, bertara barneratzeko. Ez litzeke lan erreza izango, baina pena mereziko luke kobazuloan barneratzea eta garrantzizko zerbait ote dagoen ikuskatzea.