"EL AGARRADO" XX. MENDEKO DANTZA EZTABAIDA

Elizak hasiera batean moraltasunik gabeko egoeratzat jo zuen dantza lotua. Joera hori gogortu egin zen XVIII.mendean; debekuak eta mugak ugaritu egin ziren, bai eliz agintarien, baita agintari zibilen aldetik ere. Eta zuten botereaz baliatuta, euskal dantzen gainean eragin nahi izan zuten.

Juan Inazio De Iztueta (1824) egoera hari bira ematen tematu zen; atzerriko dantza lotsagabeen aurrean, eta bereziki, XVIII.mende amaieran eta XIX.mende hasieran, Baskoniara iristen ari ziren kontradantza eta balsaren aurrean, euskal dantzaren onestasuna eta beharrezkotasuna goraipatu zituen.

Kanpotik zetozen dantza horien guztien artean, Baskonian zabalduena balsa izan zen. Balseo hitza gehiago erabili izan da, hala ere, “ el agarrado “ edo dantza lotua baino.

Euskal mugimendua garatzen joan zen neurrian, kultur mailan nahiz politikoki, dantza sueltoak eta euskal dantzek indar handia hartu zuten eta bereizgarri izan ziren, dantza espainolen aurrean. Sabino Aranaren (1895) hitzetan argi ikusten da:

"Ved un baile bizkaino presidido por las autoridades eclesiástica y civil, y sentiréis regocijarse el ánimo al son del txistu, la alboka o la dulzaina y al ver unidos en admirable consorcio el más sencillo candor y la más loca alegría; presenciad un baile español, y si no os causa náuseas el liviano, asqueroso y cínico abrazo de los dos sexos queda acreditada la robustez de vuestro estómago". [Ikus ezazue dantza bizkaitarra, eliz agintari eta agintari zibilen aurrean dantzatua, eta txistuaren, albokaren edo dultzainaren doinuaz arima pozten sentituko duzue, xalotasun soilena eta alaitasun erogarriena uztarturik ikustean; begira iezaiozue dantza espainarrari,, eta bi sexuen arteko besarkada lizun, nardagarri eta zinikoak oka egiteko gogorik sortzen ez badizue, urdaila osasuntsu duzuen seinale].

1940.urtean, hala ere, gaztediak polkak, mazurkak, txotisa, tangoa, habanerak eta balsak dantzatzeari ekin zion. Agintariak, ordea, ez zeuden ados dantza haiek baimentzearekin, haien ustetan inmoralak baitziren.

Elduan gertatutako pasadizoa

Gipuzkoako herri askotan gertatu ziren ondorengo lerroetan kontatuko dugunaren moduko pasadizoak. Elduako gertaera hau 1945eko azaroaren 20ko udal agiri batean irakurri dugu. Garai hartan udal agiri guztiak erdara hutsean egiten ziren, jakina denez. Guk euskarazko bertsioak jarri ditugu hemen. Jatorrizko bertsioak, gaztelerazkoak, bukaerako eranskinean dauzkazue:

[Gasteizko Gotzaitegiko Bikariotza Orokorretik jasotako gutun bat irakurri da; bertan penaz ematen da aditzera Eldua auzoan Maistra andereak bizitzeko eta eskolak emateko alokatua daukan Bikario etxean taberna daukala jarria; eta, taberna horretan eta Elduako eliz atarian, Andre Maria Jasokundekoaren festetan, dantza lotua dantzatu zela gauez berandura arte. Iturri fidagarrietatik jakin da berria, eta gertaera onartezina dela diote; patriarka-ohiturei izkin egiten diela eta gazteak perbertsio-arrisku bizian jartzen dituela. Salatu egiten dute gertatutakoa, eta zinez, halakorik berriro gerta ez dadin, udalak Maistra anderea jakinaren gainean jarriko duela espero dute. 

Gutunak zer zekarren ikusita, gertatutakoaz atsekabeturik, udalak Josefa Pirey Maistra anderea ohartaraztea erabaki zuen, berriz halakorik errepikatzea inolaz ere baimendu ez dezan; bestela, neurri zorrotzagoak hartu eta Maistraren nagusiei gertatua jakinarazi beharrean izango bailitzateke udala].

ELDUAKO PLAZAN DANTZAN

 Berastegiko legedia dantza lotuari dagokionez

1959.urtean Berastegi inguruko herri batzuek (Bedaiok, Amezketak, Tolosak eta abar) legeztatua zeukaten agarratua edo dantza lotua. Berastegiko herriak, ordea, ez.

1964.urteko udal agiri honetan ikus daiteke gure herrian dantza sueltoa aipatzen dutela dantza bakartzat.

[Igande eta jai-egunetan akordeoilariak girotuta plazan dantzaldia egiteko dagoen ohiturari eusteko asmoz, eta orain arte akordeoilari ibili den Sinforiano Iparragirre jaunak bere borondatez jotzeari utzi diola kontuan hartuta, aho batez Mariano Leiza jauna kontratatzea adostu da, igande eta jai-egun guztietan akordeoia jo dezan herriko plazan, arratsaldez eta bi orduz, emanaldiko ehun pezeta jasotzearen truke. Iluntzean amaitu egingo da dantzaldia, eta soil-soilik dantza sueltoan aritu ahal izango da, hori baita udal honek mantendu nahi duen ohitura].

Herritar asko kexu legediaren aurrean

1964.urtean, ordea, herri askotako jaietan kexuka hasi ziren erromerietan dantza sueltoa bakarrik jotzen zutelako. Gazteek dantza lotua edo balsa nahi zuten.

Halako gertaera baten adibide da, 1966ko uztailaren 22an udaletxeko plenoan aurkezturiko agiri batek kontatzen duena:

[“Dantza lotua”.- Jarraian, sinatzaileek udalari zuzendutako idatzia irakurri zen. Hauxe dio hitzez hitz testuak: “Berastegiko udal agurgarriari; Berastegiko gazteriak, gizon nahiz emakume, datozen jaietan herriko plazan dantza lotuan aritzearen egokitasunari buruz hausnartu du, batzar orokorrean bilduta; eta, erabaki, gehiengo zabalaren aldeko jarreraz, udalari dantza lotua dantza sueltoarekin batera, hura gutxietsi gabe, tartekatzeko baimena eta askatasuna eskatzea; errespetu osoz, herri-ordenaren eta moral publikoaren segurtasun baldintzak eta neurriak betez. Erantzunaren zain, zuen meneko. Berastegin, 1966ko uztailaren 22an].

Sinatzaileen zerrenda luzea da benetan:

Antonio Garziarena, Pedro Goienetxea, Asensio Lezea, Jesus Belaunzaran, Rafael Olaetxea, Martin Ugartemendia, Gregorio Yeregi, Martin Goienetxea, Miguel Etxeberria, Manuel Nazabal, Juan M. Ugartemendia, Martin Armendariz, Asensio Goienetxea, Hilario Nazabal, Rita Urkizu, Amparo Urkizu, Pepita Urkizu, Miguel I. Azpiroz, E. Iparragirre, Pedro Mª Belaunzaran, Jose Mª Zubillaga, Inazio Olaetxea, Martin Ugartemendia, Manuel Jaka, Juan Zubillaga, Miguel Jaka, Antonio Zabaleta, M.B. Eraso, Mª Pilar Etxeberria, Arantxa Ormazabal, Teresa Labaien, Teresita Goienetxea, Julia Labaien, Jose Mª Domintxin, Mª Rosario Etxeberria, Mª Asuncion Azpiroz, Juan Atxukarro, Tere Belaunzaran, Feli Belaunzaran, Mari Carmen Garaikoetxea, Rosario Garaikoetxea, Maritxu Ugartemendia, Izaskun Ugartemendia, A. Esnaola, Mª Asuncion Goienetxea, Pilar Egimendia, Begoña Altuna, Mª Dolores Etxarren, Simon Azpiroz, Ramon Saizar, Jose Mª Arregi, Jose Mª Zuloaga, Santiago Lezea, Gil Zubillaga, Juan Bautista Aranalde, Saturnino Aldunberri, Bartolome Apezetxea, Segundo Ansa, Andres Urreta, Jose Martin Ayestaran, Luis Etxabe, Inazio Saizar, Antonio Aranburu, Eloi Matxinea, Sinforiano Iparragirre, Sebastian Matxinea, Luis Saizar, Sebastian Etxeberria, Juan Señorena, Basilio Salbarredi, Jose Mª Urreta.

Sinadura gehiago ere badira tartean, baina ez dago zeinenak diren jakiterik.  

Eta hauxe izan zen alkateak eman zien erantzuna:

[Alkate jaunak gaurko egunez adierazten du, aurrez aipatutako sinatzaileetako batzuk izan direla alkatetzaren aurrean, sinadurak benetakoak direla aitortzeko eta idatzian azaldutakoa berresteko; sinadurak biltzen aritu diren gazteek ere baieztatu duten horien benetakotasuna; hala dio izapidean den txostenak].

[Udalak atsekabez hartu du egin zaion eskaera; ohitura onak mantentzeko asmoz eta moralitatea zaintze aldera, ez baitu inoiz dantza loturik baimendu izan plazan, eta dantza sueltoa indartzeko asmoz lotu baitzituen 1961eko irailaren 2ko eta 1964ko ekainaren 6ko hitzarmenak, igande eta jai-egunetan “dantza suelto”-ko piezak bakarrik joko zituen akordeoilaria kontratatzeko].

[Gogoeta luzearen ondoren, udalerri honetako gazteak igandeetan udalak plazan antolatutako dantza sueltoa alde batera utzita, dantza lotua dantzatzera beste herri batzuetara joaten direla kontuan hartuta, eta alkate jauna dantza lotua zorigaitza dela pentsatzen duten herritar zuhurren iritzi berekoa izanagatik, gazteen eskaerari men egin beharrean da, zorigaitz handiagoa saihesteko; hobe baita gazteriak dantza lotua bere herriko plazan dantzatzea, eta ez beste herri batzuetara jotzea, gurasoen zaintzapetik urruti, gauetan berandu etxeratu beharrez; udalak aho batez eta atsekabe handiz eskaera onartzea erabaki du, baina bi dantza motak txandakatu daitezela; hau da, pieza bat lotuan eta bestea sueltoan].

ERANSKINA:

1945, 1964 eta 1966ko udal agiriak, jakina denez eta garaiak hala agintzen zuenez, erdaraz sortu ziren. Guk euskaratu egin ditugu gure aldizkarirako, baina jatorrizko bertsioak ere eskura jarri nahi izan dizkiogu irakurleari. Izan ere, orain dela 50-60 urte gure herriko udalak zeukan pentsamoldearen eta lan-ildoaren erakusgarri direla iruditzen zaigu.

1945eko azaroaren 20ko udal agiria: Elduako pasadizoa.

Se dio lectura de una carta recibida procedente de la Vicaria General del Obispado de Vitoria manifestando que por noticias fidedignas, ha sabido con la consiguiente pena, que en la casa Vicarial del barrio de Eldua que lleva en arriendo este municipio donde sus locales sirven para escuela y para habitación de la Sª Maestra, esta tiene una taberna y que en ella durante las fiestas de la Asunción se bailó al agarrado hasta altas horas de la noche, baile que también tuvo lugar en el pórtico de la iglesia, haciendo saber que no puede tolerar sin protesta semejante hecho, que de un modo poderoso contribuyan al relajamiento de las patriarcales costumbres y que exponen a la juventud a un evidente peligro de perversión, por lo que denuncia lo ocurrido y confiadamente espera que este ayuntamiento sabrá llamar la atención a la Sª Maestra, con el fin de que no se repitan actos como el que motiva la protesta.

Y en vista de la presente carta, lamentando vivamente lo ocurrido, el ayuntamiento acordó llamar de un modo enérgico la atención a la señora maestra Dª Josefa Pirey para que no permita que en manera alguna se repitan estos hechos, con la advertencia de que este ayuntamiento se vería obligado a adoptar las medidas oportunas poniendo el hecho en conocimiento de sus superiores.

1964.urteko udal agiria: dantza sueltoa dantza bakar.

Al objeto de proseguir  la tradicional costumbre de que todos los domingos y días festivos haya baile público en la plaza amenizada por un acordeonista, y teniendo en cuenta que el que hasta ahora venía tocando el acordeón Don Sinforiano Iparraguirre, ha cesado voluntariamente en este menester, se acuerda por unanimidad contratar a Don Mariano Leiza para que todos los domingos y días festivos toque el acordeón en la Plaza Real, por la tarde, durante dos horas, por precio de cien pesetas cada día de actuación. Dichos bailes finalizaran al atardecer y consistirán, exclusivamente, en “baile al suelto”, costumbre local que este ayuntamiento pretende conservar.

1966ko uztailaren 22a: dantza lotuaren aldeko idatzia eta alkatearen erantzuna.

"Baile “al agarrado”.- Seguidamente se dio lectura al escrito que al ayuntamiento dirigen los firmantes que luego se dirá, cuyo texto copiado literalmente dice así: “ Al Ilustre Ayuntamiento de la villa de Berastegui; La juventud de la villa de Berastegui, ambos sexos, reunida en junta general, para deliberar, acerca de la conveniencia o no del baile agarrado en la plaza publica durante las próximas fiestas y para lo sucesivo en Berastegui, vista la voluntad y deseo de la mayoría absoluta, han acordado solicitar con todo respeto de su Ilustre ayuntamiento, permiso y libertad para su implantación, bajo las condiciones y medidas que para el buen orden y seguridad de la moral publica, quiera establecer dicha corporación y sin menoscabo del suelto que alternara con el agarrado. Esperando ser atendidos quedan a sus órdenes. Berastegui a 22 de julio de 1966.

Manifiesta el Sr. Alcalde que, en el dia de hoy, previa citación efectuada, han compadecido ante la Alcaldía algunos de los firmantes antes mencionados, los cuales han manifestado, según diligencia que obra en el expediente, que reconocen sus firmas como autenticas y que se  afirman y ratifican en el contenido del escrito mencionado; habiendo comparecido así mismo jóvenes que han recogido las firmas las cuales manifestaron que las mismas son autenticas, según así consta en diligencia que obra en el expediente.

El Ayuntamiento lamenta la petición realizada, toda vez que, en el deseo de conservar las buenas costumbres locales y velando por la moralidad, jamás consintió “baile agarrado” en la plaza, y para fomentar el “baile suelto” adoptó acuerdos en 2 de septiembre 1961 y 6 de junio de 1964 en el sentido de contratar un acordeonista que actuase los domingos y días festivos en la plaza tocando solamente piezas de “baile suelto”, “costumbre local que el Ayuntamiento pretende conservar”.

Tras una larga deliberación, teniendo en cuenta que los jóvenes de esta localidad actualmente se marchan los domingos a otros pueblos a bailar al agarrado abandonando el baile al suelto que el Ayuntamiento organiza en la plaza; teniendo en cuenta que el Sr. Alcalde ha sido el parecer de vecinos prudentes que aconsejan que, si bien el baile agarrado es un mal, debe no obstante accederse a la petición en evitación de un mal mayor, pues preferible es que baile la juventud al agarrado en la plaza de su pueblo que se marche a bailar el agarrado a otras localidades lejos de la vigilancia de sus padres y de donde regresan a altas horas de la noche, el ayuntamiento, por unanimidad, con profundo sentimiento, acuerda acceder a lo solicitado, pero que se alternen sucesivamente las formas de baile, o sea una pieza “al agarrado” y otra “ al suelto”.