BERASTEGIKO ARMARRIAK

XII. mendean, gerra-gizonen janzkera aldatzearekin batera, hasi zen armarrien erabilera zabaltzen. Burua babesteko janzten zituzten kaskoek eta gorputzerako sareek  zaildu egiten zuten zalduna nor zen jakin ahal izateko modua, eta , horregatik, pixkanaka-pixkanaka, euren ezkutuen gainean figurak (animalia, landare edo geometrikoak) jartzen hasi zirenzaldunak.

Handik aurrera ohitura bilakatu zen, eta familia edo leinu batek irudi bera pasatzen zuen belaunaldiz belaunaldi. Armetan jartzeaz gain, etxekoen gainerako gauzetan ere marrazki bera erabiltzen hasi ziren, baita etxearen aurrealdeanere. Horrela, irudi bakoitza leinu baten identifikazio-ikurra izatera ailegatu zen.

Euskal Herrian ez dira gutxi armarria duten dorretxe, baserri eta bestelako etxebizitzak. Baten batek pentsa lezake etxe horietan sortutako semeak, Erdi Aroan, noble edo gudari ausarten batzuk izango zirela. Baina kasu batzuetan hala bazen ere, beste askotan ez.

Izan ere, armarria zuten familiek bazituzten gainerakoek ez zituzten pribilegio batzuk, eta horrek bultzatuta asko izan ziren armarri faltsuak egin zituztenak. Egoera hori nolabait gelditu nahian, 1527an, erabaki zen liburu batean idaztea zein etxek merezi zuen armarria bertan izatea eta zeinek ez.  Hala, 1583an, merezi ez zuten etxe eta elizetatik armarria kentzeko agindua eman zen. 1617an beste lege bat ere idatzi zen, eta bertan zehazten zen armarria zuen etxe bat erosten zuen edonork urtebeteko epea zuela etxeari armarria kentzeko.

Gipuzkoan ere garrantzi handia zuen kapare izateak. Bertan jaiotakoek sortzetik zuten izaera hori; gainerakoek, berriz, Gipuzkoan bizi nahi bazuten, derrigor erakutsi behar zuten hala zirela. Horren adierazle da Espainiako Erregeak, 1527an, idatzitako gutun baten zati hau: “La esperiencia ha mostrado por el curso de las gentes extrañas, los cuales se ha publicado, que hay muchos que no son hijosdalgo, y por esto y á esta causa los que no estan en caso de la limpieza é nobleza de los hijosdalgo de la Provincia han tomado ocasion de diputar y traer en lengua nuestra limpieza. Por ende por quitar aquella é conservar nuestra limpieza é nobleza, que los hijos de los pobladores naturales de la dicha provincia tenemos, ordenamos y mandamos, que de aqui en adelante en dicha Provincia de Guipuzcoa y Villas y Lugares no sea admitido ninguno, que no sea hijodalgo por vecino de ella, y cada y cuando algunos que fuera parte á la dicha Provincia vinieran,  los Alcaldes ordinarios cada uno en su jurisdicción tengan cargo de escrudriñar y hacer pesquisa á costa de los Concejos: y á los que no fueran hijosdalgo y no mostraren su hidalguia los echen de la Provincia (…) Y si pareciere, que alguno por falta de información, ó de otra manera, que no siendo hijodalgo vive en la Provincia, luego que constare sea echado de ella, y pierda todos los bienes que en ella tuviere”. Egoera horretan, XVI., XVII. eta XVIII. mendeetan kaparetasun-epaiak ohikoak ziren oso.

Berastegin ere badira armarriak, bederatzi guztira; eta horrez gain, beste lau etxek ikur batzuk dituzte sarrerako ate gainean: Don Martiñenea, Meaka, Mintxolo eta Azpilleta dira etxe horiek.

Herriko armarria

Herriko armarria:

Ikusteko modukoa da udaletxean, erlojupean, dagoen armarria. Bi zatitan banatutakoa, ezkerraldekoan gure patroia, San Lorenzo, ageri da ermita baten ondoan; eskuinaldean, berriz, dorre batera eskaileratik igotzen ari den gizonezko bat ageri da. Armak daramatza horrek, eta kondaira baten arabera, Sagastiberriko semea izan liteke herriaren alde borrokan. “NOBLEZA CON LIBERTAD” dio bi irudi horiek inguratzen dituen esaldiak.

Armarri bera ageri da herriko elizan, koadro batean margotua, San Martinen aldarean.

                                                                       Ameraun

Ameraun:

Ameraungo baserriaren atzealdetik Leitzaran ibairaino doan bidezidor bat bada. Hortik jaitsita, ezkerraldean, harkaitzean sartuta dago armarria. Gaztañondotar batek jarritakoa omen da.

Berastegiko idazkaria zen Gaztañondo, eta Bartzelonara joan zen bizitzara kataluniar batekin ezkonduta. Maiz etortzen ziren Berastegira, Gaztañondoberria (Etxabenea eurena baitzen, baita Ameraungo lurrak ere. Lur horiek bi semeen artean banatu zituen: bat zentralarekin geratu zen; bestea, berriz, baserriarekin. Azken horrek jarri zuen armarria ibai bazterrean.

Diotenez, Etxabenean jartzeko asmotan ekarri zuen armarria Bartzelonatik. Urteetan egon omen zen etxeko ganbaran ahaztuta, Ameraunera idiei erantsitako gurdi batean eraman zuten arte.

Bi zatitan banatutako armarria: goikoan, bi animaliaren buruak ageri dira banda bati helduz, basurde bat, dorrea eta oreina zuhaitz baten aurrean; behekoan, arranoa zazpi lili-lorez inguratua, gurutze antzeko bat eta bost txirla.

Ondorengo idatzia du armarriak azpialdean:

ARMAS D LOPEZ

DE ECALA DESCENDº

D PALACIO DE ECALA

Ameskoabarrenako udalerria da Ekala. 1451n Juan Fernándiz de Baquedano zen bertako jauregiko jauntxoa. Horren ondorengo adar batek Eulatera egin zuen, Ameskoabarrenakoa hori ere; bertakoa da Lopez de Ecala abizena.

Antsonea

Antsonea:

Azpiroz abizenaren armarria. Lau zatitan banatutakoa: lehenengoan eta laugarrengoan haritz bat ageri da, eta horren aurrean otso bat dago; bigarren eta hirugarrenean, lau zutabe ageri dira, Aragoiri fideltasuna adierazten dute. Armarriaren bueltan Nafarroako kateak. Kate horiek erregeek ematen zizkieten Larraun bailarako familiei; betiere, bertan jaiotakoak  izanez gero. Otsoa ausardia eta basakeriaren adierazle da; haritza, berriz, sendotasunarena.

Errementaritegi

 Errementaritegi:

Obalatua eta bi zatitan banatua. Goiko aldean gudari bat ageri da, etxe baten ondoan borrokan. Behekoan, zezen bat zuhaitz artean.Irudi garrantzitsua dazezena, ekintza ospetsu eta laudoriotsuak erakusten baititu, erregeen zerbitzura egindako ekintzen erakusle.

Etxearen izena jartzen du armarriaren goialdean. Azpian, berriz, “Antiquissimun sollum” irakur daiteke, hori da noizbait indar handiko etxea izango zenaren erakusle. Hala ere, 1625ean ez da oinetxe gisa ageri.

Iruin

Iruin:

Olaetxea abizenaren armarria. Urritz bat ageri da, enborraren  alde banatanerbi-txakurrak dituela. Urritza zerbitzu ugariren erakusle da. Erbi-txakurrak, berriz, fideltasun- eta zainketa- adierazleak.Armarriaren alde banatan lau hosto ageri dira bata bestearen jarraian goitik behera. Goiko aldean kasketa.

Armarriaren azpiko aldean latinez idatziriko esaldia dago. 2010eko aldizkarian, Carlos Olaetxeak egin zuen artikuluan dator idatzi horren esanahia (Aidanen 7, 30. orrialdea).

Jauregia

Jauregia (Jauli):

Eraikinaren goialdean, garai batean etxearen aurrealdea izan zenean, du blasoia dorretxe honek. Bertan bi armarri ageri dira: eskuinekoan, Verástegui jartzen du eta, ezkerrekoan, Lazcano; bien gainean ONEZ.

Berastegi abizenaren armarrian dorrea eta zubia ageri dira, dorrearen atean erraldoi bat eskuetan borra duela. Dorrearen gainaldean basurde bat eta bi erbi-zakur zutik dorrearen alde banatan.  Armarriaren bi aldeetan herensugeak ageri dira, eta euren ahoekin eusten diote dorrea erdialdetik zeharkatzen duen bandari.

Lazcano abizenaren armarrian ere bi dragoi ageri dira ahoarekin armarria zeharkatzen duen bandari eutsiz. Goialdean ilargi erdia eta izar bat; behealdean, berriz, bost panela (makal-hosto),bi galdara buruz beheraeta kardu bat.

Berastegiko dorretxea, Lazkaokoa bezala, oinaztarren bandokoa izan zen. 1447an, ganboatarrek Berastegiko dorrea inguratu zutenean, Juan López de Lazcano, beste oinaztar batzuekin batera, laguntzera etorri zitzaion, eta irabazi egin zieten Ganboa bandokoei. Litekeena da orduko oroigarri izatea bi armarriak batera jartzea.

 

Juantso

Juantso:

Herrialdera begirako aldean du Juansok armarria:txikia baina erliebe handikoa. Lau zatitan banatua, lehenengoan eta laugarrenean zakur bat ageri da; bigarrenean eta hirugarrenean, zuhaitz bat eta horren aurrean bandera gurutzatuak. Bi animaliak eusten diote armarriari alde banatatik, gorputza zeharka dute eta aurpegia aurrera begira. Goialdean, kasketa gandorrekin eta, behealdean, aingeru baten aurpegia.

Lizarraga

Lizarraga:

Lope de Isastiren liburuan izendatua ageri da 1600ean oinetxe gisa. 1736an Jose Labaien eta bere anaiak Berastegiko Udalaren aurkako epaia izan zuten, euren kaparetasun-izaera justifikatzeko.

Hala ere, armarria ez da Labaien abizenarena, etxeari izena ematen dion Lizarragarena baizik. Armarrian, zuhaitz bat ageri da eta aurretik pasatzen ari diren bi otsoren irudiak, bata bestearen gainean. Bi aingeruk eusten diote irudiari, eta goialdean kasketa du gandorrekin.

 

Sagastiberri

Sagastiberri:

Hiru zatitan banatutako armarria. Goiko aldean, ezkerrean, beso bat ageri da eskuan makil antzeko bat duela; eskuinean, berriz, haritza. Behealdean, gizonezko bat dragoi batekin borrokan eta, alde banatara, bi galdara buruz behera. Udaletxeko armarrian, Ermenterokoan eta armarri honetan ageri da gizakia eta,  hiruretan, ekintza batean.

Ikurrak: Don Martinene, Azpilleta, Meaka eta Mintxolo. 

Don Martiñenea

Mintxolo

Azpilleta

Meaka

TESTUA: ELI AZPIROZ

ARESOKO MUGARRIAK

Aresok zazpi herrirekin egiten du muga ( Berastegi, Leitza, Gorriti, Lizartza, Gaztelu, Araitz eta Orexa ).

Bideo honetan daukazue aukera mugarri guztiak ikusteko.

ARESO - BERASTEGI MUGARRIAK

ARESO - LEITZA MUGARRIAK

ARESO - GORRITI MUGARRIAK

ARESO - ARAITZ MUGARRIAK

ARESO - (LIZARTZA - GAZTELU - OREXA) MUGARRIAK

URREMEATZETAKO MEATZEAK

Leitzan, Urremeatzeta alderdian “ Urremeatzeta kotoa“ aurkitzen da, Gipuzkoatik oso gertu. Inguru honetan hainbat mineralizazio ezberdin aurki daitezke, kobrea, burdina eta beruna.

XIX. mende erdialdera mineral hauen ustiatze lanekin hasi ziren, lehenik kobre pirita ( calcopirita ) , gero burdina (siderita )eta beruna.

ETXE HAU MEATZEAREN NAGUSIARENA ZEN, GAUR EGUN ABEL BARRIOLAREN
(PELOTARIA) FAMILIKOARENA DA

UREMEATZE MEATZEA

Materiala atera zuten lenengo meatzeari Uremeatze izena ipini zioten(31.txosten zenb.). XIX.mendean eta urte batzuk aurrera bertan behera utzi zen. Zegoen meatze bakarra zen, eta aho albo bakoitzean bi sutegi zeuzkan kobrezko pirita txikiagotzeko, honela errazago garraiatzeko materiala. 1884.urtean berriro kobrea ateratzen hasi ziren 1896.urterarte.

REGINA MEATZEA

Ustiatzen urrengoa Regina meatzea izan zen, baita ere kobrezkoa(414.txosten zenb.). Laborde Noguer y André sozietateak helbide soziala Tolosan zuelarik, enpresa honek 1.898ko apirilak 20ean Leitzako udalari baimen eskaera egiten dio hauek eraikitzeko;  garbitegia, sutegia, trenbidea, meatzarientzat barrakoia, kanala bere deposituarekin,   makina gela zentral elektrikoarentzat honek garbitegiari energia emateko.  1.898ko azaroaren 23an proiektua onartua izan zen, baina, Leitzako udalak honako baldintzak jarri zizkion:

1.- Lursailengaitik 201 pezetako kanona ordaintzea urtero.

2.- Meatze jarduera utzi eta handik bost urtera eraikitako ondasunak ( kanala, zentrala, depositua, barrakoiak, sutegia, trenbidea eta garbigunea) Leitzako udalaren boterean geratuko zirela.

Jarraian hasi ziren eraikitzen. Udaletxean aurkeztutako planoetatik aldaketa txiki batzuk egon ziren, lenbiziko lekuan kanalak 1.119 metroko luzaerakoa izan beharrean 61 metro gutxiago eraiki zuten,presaren neurriak mantendu ziren. Ur saltoa berriz, 48,93 metro izatetik 48,15 metrora eginez. Urkizu alderdian zentral elektrikoarentzat makinen etxola Urkizu errekaren eskuinaldean eraiki behar zen , baina azkenik ezker  aldean eraiki zuten, honek hodiaren luzera eraldatuz, 122 metro beharrean 136 metro izanik. Sutegiarekin nire zalantzak dauzkat, zentralaren ondoan dauden aztarnengatik, ur depositua eta dagoen eraikinak, sutegiko hauspoa zegoen lekua ematen duelako. Barrakoiak eta garbitegia Ixkibarren eraiki ziren, gaur egun Leitzalarreako askaldegi edo merenderoa bezala ezagunagoa. Trenbidea emendik atera eta Urkizun ustezko sutegitik pasatzen omen zen.

UDALARI AURKEZTURIKO PLANOA

1954.KO ORTOFOTOA

KANALA

DEPOSITUA

HODIA

MAKINEN ETXOLA

GENERADOREA

USTEZKO SUTEGIA

DEPOSITUA

1.916ko martxoak hamarrean  Raoul Desselerek meategiko enpresaren ordezkariak, Tomas Mugikari saldu zion kanala bere deposituarekin, makinen etxola, trenbidea etabar. 1.933.urtean, Tomas Mugikaren heriotzaren ondoren Leitzako udalak hitzarmen bat egiten du Joaquin Munozekin Electra Plazaola ordezkariarekin eta Tomas Mugikaren oinordekoekin, azken hauek urteak atze 1.000 pezetako kanon zorra zutelako.

1.898.urtean meatze berriak ireki ziren, San Antonio (393.txosten zenb.), San Javier (917.txosten zenb.) Teresa (436.txosten zenb.), eta 1909.urtean Urremeatze (1.170.txosten zenb.). Hauek denak burdinezko meatzeak izan ziren eta 1916.urtean geratu ziren.

1.918.urtean Regina meatzeari  Regina Teresa izena jartzen diote (2.346.txosten zenb.) hasieran burdina ateratzen zuten, baina 1.920.urtean beruna.

1.919.urtean beste bi meatze irekitzen dira, Regina Teresa2 (2.155.txosten zenb.) eta Regina Teresa3 (2.456.txosten zenb.) hauek biak burdinezkoak.

REGINA TERESA 2 MEATZEA

1.937.urtean ere meatze berriak irekitzen dira, San Jurjo (2.722.txosten zenb.), Nueva España (2.721.txosten zenb.) eta Arriba España (2.717.txosten zenb.), hauek ere burdinezkoak. Baina Nueva España ez zen ustiatua izan.

ARRIBA ESPAÑA MEATZEAK

1.986ko urriak batean, Luis Gonzaga Inzak, Leitzako udalari eskaera egiten dio Regina ( lehen Uremeatze) meatzean, meatzari ikerkuntza eta ustiapenerako baimena eskatuz, Urremeatzeta inguruan kokatua. Lan hauek mineral hondakinak  eta aintzineko meazuloa garbitzea izan zen.

1º UREMEATZETA IZENA ETA GERO REGINA

Aipaturiko meatze guzti hauek urtean 100 tona inguru kobre eta 7.000 tona inguru burdin ekoiztu zituzten.

MEATZEAK KOKATURIK DAUDEN GUNEAK

1.929.URTEKO URREMEATZETAKO PLANOA

1.929.URTEKO URKIZUKO PLANOA

BERASTEGIKO ALKATEORDEA HIL ZUEN APAIZA

Manuel Santa Kruz Loidi (1842-1926) apaiz elduaindarrak eta haren soldadu-taldeak entzute handia izan zuten Hirugarren Gerra Karlistan (1872-1876). 1872ko maiatzean sortu eta hurrengo urteko abenduan desegin zen gerrillari-taldea, Santa Kruz apaizak, liberalen nahiz karlistengandik ihesi, erbesterako bidea hartu zuenean.

SANTA KRUZ APAIZA

1842ko martxoaren 23an jaio zen Manuel Inazio Santa Kruz Loidi, Elduaingo Zamoranea baserrian. Aita Frantzisko Antonio Santa Kruz Sarobe zuen; ama, berriz, Juana Josefa Loidi Urrestarazu. Manuelen aita ere, 1784an jaioa, Karlos V.a erregegaiaren alde gerran ibilia zen Lehen Karlistadan. Manuel semea jaio baino lau hilabete lehenago hil zen, uztailaren 23an.   

Frantzisko Antonio Sasiain Santa Kruz apaizak, lehengusu zuenak, Tolosara eraman zuen Manuel gaztea, apaiz izateko bokazioa erne zekion. 19 urte zituela, Gasteizko apaiztegira jo zuen ikasketak egitera. 1866an apaiz egin eta Hernialdera etorri zen, erretore-lanetara. Garai hartan, Isabel borboikoaren erregealdia azken hondarretan zela, moraltasun eza eta ustelkeria ziren nagusi Espainia aldean.

1833an, Fernando VII.a hil berritan, tradizioz izaera katolikoa zuten lege ugari laikotzeko pausoak eman ziren Espainian. Tartean zen, Mendizabalen desamortizazio lege entzutetsua ere. Madrileko gobernuak, besteak beste, Jesusen Lagundia deuseztatu, gurtza- eta irakaskuntza-askatasuna bultzatu, Teologia fakultateak eta 1837tik aurrera sortutako konbentuak itxiarazi, haien ondasunak konfiskatu, eta apaiztegiei ematen zitzaizkien diru-laguntzak ere bertan behera utzi zituen. Neurri haiek guztiek Santa Kruzen eta haren erlijiokideen haserrea eragin zuten.

Agintari liberalek, Hirugarren Gerra Karlista hasterako, arriskutsutzat zuten Santa Kruz apaiza; eta hala, 1870eko urriaren 6an, meza ematen ari zela, atxilo hartzeko ahalegina egin zuten gobernuaren meneko militarrek. Honek, ordea, baserritar jantzita, lortu zuen atxilotzaileengandik ospa egitea, eta halaxe hasi zen apaiz-gerrillari famatuaren ibilbidea. 

Frantzia aldean 18 hilabete egin eta gero, Espainiara itzuli eta Rekondoren gidaritzapean zen soldadu-taldeko kapilau izan zen. 1872ko maiatzaren 10ean, sei egun lehenago Orokietan guda galdu ondoren, amore eman zuen Rekondoren gerlari-taldeak Donezteben.

SANTA KRUZ APAIZA GERRILARI TALDE BATEKIN

Zornotzako hitzarmenari uko egin eta bere alderdikideengandik aldentzen hasia zela, Frantziarantz jo zuen beste behin Santa Kruzek. Maiatz haren bukaerarako, ordea, aberrira bueltan zen berriro Oiartzun aldeko mendietan barrena, 16 boluntariok osatutako soldadu-talde propioa ondoan zuela. Gerra-ekintza edo esku-hartze handirik egin gabe artean, preso hartu zuten Don Manuel Aramaioko udaletxean, baina lortu zuen handik ere ihes egitea.

Abuztuaren 6rako, 24 laguneko gerrillari-taldea zuen dagoeneko bere aginduetara, eta liberalen konboi militar bati eraso egin eta arma eta boluntario gehiago eskuratu zituen. Abendu aldera, Aiako Harrian kuartel bat bereganatu zuen, baita gerrillari-taldea 50 lagunera handitu ere. Neguaren gogorrean, Juan Arana komandante liberalaren indar armatuen aurka aritu zen borrokan, Gipuzkoa eta Nafarroa artean, etengabeko sartu-irtenean, eta pixkanaka bere taldera 500 gerrillari biltzea lortu zuen. 

1873ko urtarrilaren 12an, Anoetako alkate zen Rafael Frantzisko Otamendi fusilatu zuen Santa Kruzek, eta gerra-ekintza hark gogotik nahastu zituen bazterrak. Hilketa haren ondotik, 20.000 pezetako ordainsaria eskaini zuten apaiz gerrillaria harrapatzen zuenarentzat.

SANTA KRUZ APAIZA, ERDIAN BIZARRAREKIN

Liberalek Aian egin zieten eraso Santa Kruzi eta bere gerrillariei, eta ezin izan zuten porrota saihestu. Lizarraga jeneral karlistak ere bizkar eman zion elduaindarraren soldadu-taldeari. Denek menderatua zela uste zuten garaian, ordea, batailoia berrantolatu eta Deba herria hartu zuen mendean Santa Kruzek.    

Anoetako alkatearen kasua ez zen era hartako kasu bakarra izan. Aritxulegiko kuartelean apaizarena eginez zebilen zelatari bat ere fusilatu zuen Santa Kruzek, baita ogi barruan ezkutatutako oharren bidez informazioa pasatzen zuen Aretxabaletako emakume bat ere.

ANDRES ALDUNTZIN ALKATEORDEAREN HILOBIA

Gure herrian bertan bizi izan zuten antzeko gertakizunik. Apaiz gerrillariak Berastegiko alkateari eta zinegotziei ere traizio egin izana leporatu zien, eta haiek bilatzeko agindua eman zuen. Hala, Pedro Mari Gorostidi alkateak ihes egin zuen, zerbait txarra gerta zekiokeela pentsatuta. Santa Kruzek, orduan, alkatearen ihesaz jabetuta, hasteko haren liburu eta orri guztiak hartu, herriko plazan pilatu, eta su eman zien herritarren aurrean; eta ondoren Andres Obineta, Jose Inazio Olaetxea, Martin Jose Etxeberria eta Manuel Antonio Bergaretxe zinegotziak makilakadaka zigortzeko agindua eman zuen. Garai hartan alkateorde zen Andres Alduntzin berastegiarrak ez zuen besteek baino zigor hobea jaso; preso hartu eta Beibatari inguruan fusilarazi zuen Santa Kruzek.

Liberalek, beren aldetik, buruzagi elduaindarraren arreba, Josefa Inazia Santa Kruz, eta bi lagun, Frantzisko Antonio Senosiain eta Joakin Elosegi, harrapatu zituzten. Santa Kruzek Elduainen bertan bost lagun bahituz eta beretarren askatasuna lortze aldera presio eginez erantzun zien. Lauk lortu zuten ihes egitea, baina Elduaingo errejidorea bitan pentsatu gabe fusilarazi zuen Santa Kruzek.

ENDARLATZA

Endarlatzako batailan ere, gotorlekuari eraso egin eta 34 mugazain fusilarazi zituen. Borrokaldi hura ez zen apaiz gerrillariaren gainetik zeudenen oso gustukoa izan. Baina Santa Kruzek, entzungor eginez, berean jarraitu zuen, eta trenbidea desegin zuen Beasain inguruan.

Uztailaren 6an Nafarroako Bera herrian zebilen apaiz gerrillaria.  Valdespinako markesak, mila soldadu baino gehiagoko armada aldean hartu eta bertaratuta, bake-biderako agiria sinatzeko proposamena egin zion Santa Kruzi. Haren arabera, bandera beltza alde batean utzi, erregearen eta Lizarraga jeneral karlistaren esaneko izango zela hitz eman, eta bere indar armatuak eta Aritxulegiko kuartela haien esku utziko zituela zin egin behar zuen.

1873ko uztailaren 9an sinatu zuen hitzarmena Santa Kruzek, eta atzerrira bidaiatzeko baimena lortu zuen ordainetan. Gauaren iluntasunean, ordea, markesaren kezkak arindu bai, baina hitzartutakoa bete gabe, Frantzia aldera egin zuen ihes beste behin. Lizarraga jenerala goizean goiz bertaratu zen Berara, iheslaria harrapatu eta fusilatzeko asmoz, baina alferrik.

KARLOS VII

Karlos VII.a erregegaiak matxino edo erreboltari izendatu zuen Santa Kruz, eta karlisten lurretara itzultzen bazen, atxilo hartzeko agindu. Apaiz gerrillariak bost hilabete egin zituen erbestean ezkutuan; hala eta guztiz ere, bere soldadu-taldeak borrokan jarraitu zuen etenik gabe.

1873ko abenduaren 6tik 7ra bitarteko gauean, Berrobin azaldu zen Santa Kruz. Ondorengo egunetan, Belabieta inguruan Andoaingo eremua defendatzen ari ziren 18 soldadu-konpainia gehitu zitzaizkion, eta Asteasu aldera zuzendu zituen tropak, han baitzebilen Lizarraga jenerala. Harekin adiskidetu eta borroka bateratzea zuen amets Santa Kruzek. Jeneralak, ordea, soldadu-taldea desarmatzea eta apaiz gerrillariak eta bere aldekoek amore ematea lortu zuen.

LIZARRAGA JENERALA

Hauxe izan zen Santa Kruz apaizaren azken gerra-ekintza. Muga pasatu eta Frantzia aldera jo zuen, orduko hartan betiko. Bien bitartean, bere soldadu-taldeak indultua eskatu zuen Oñatin. Apaiz-gerrillari elduaindarra ez zen berriz gehiago bueltatu.

BELATZ HANDIA

BELATZ HANDIA ( Falco peregrinus )

Belatz handia (Falco peregrinus) hegazti arrapari bat da, falconidae familiako espezie kosmopolita bat, falco generokoa. Tamaina handiko belatza da, belearen antzeko neurrikoa. Bizkar gris urdina; behealde zuria, orbain ilunekikoa; buru beltza; eta «bibotetzar» beltza, mokoaren alde bietan. Orduko 100 kilometroko abiadura hartu ohi du, baina ehizean dabilenean orduko 400 kilometroraino ere iristen da; horregatik, munduko abere lasterrena dela jo ohi da.

Bideo honetan aurkezten ditudan argazkiak Itziarko amildegian osatu nituen. 

BIZKOTX MEATEGIA

XVII. mende amaieran agertzen dira meatoki honen erreferentziak. Plazaola eta Ameraungo burdinolak hornitzen zituen batipat eta kupuru gutxiagoan Beriñas ¼ eta Olloquiegui 1/6.

BIZKOTXEKO PLANOA ( X. Cabezon )

Meatoki hau Aiako Harria mendigunearekin erlazionaturik dago, filoi sail honekin parte hartzen du.

Burdinezko zain hauen minerala burdin karbonatoa da (siderita) eta gainazaletik berriz burdin oxidoa ateratzen zuten (Hematites).

Aintzinean minerala gainazaletik gertu eta meazulo ez oso sakonetik ateratzen zuten. Burdinoletan erabiltzen zen minerala zen.

Baina, XIX mende amaieran ustiapen berriztatuan datza, karbonatoa meategietako zati sakonegotik ateratzen hasten dira, honek %50 purutasuna eta %7 manganesoa zeuzkalako.

Bizkotx meatzeak azpialdean hiru labe zeuzkan materiala erretzeko. Hiru labe jarraian 8 metro garaian eta 3,75 diametroko upel batez osatzen zen.

LABEEN AINTZINAKO ARGAZKIA

LABEAK

UPELAREN BARNE IKUSPEGIA

Labeen azpian materia biltegia aurkitzen zen, honek 25 metro luzeraz eta 6 metro zabaleraz zuen, biltegiaren barruan berriz, 6 tranpila deskargarako zauzkan eta hortik trenera egiten zen hustuketa.

TRANPILA BAT

MATERIAL BILTEGIA

BIGARREN MAILAKO TORNUA

HIRUGARREN MAILAKO TORNUA

1913. urtetik aurrera gainbehera etorri zen emankortasuna guztiz geratu arte. Baina 1937. urtean berriro martxan jarriak izan ziren material garraioa, 1942. urtean meatzeak itxi ziren arte.

 

HIRUGARREN MEAZULOA

LAUGARREN MEAZULOA

1901. urtean baimentzen da trenbidearen eraikuntza, Andoaingo minetako minerala garraiatzeko, honek adierazten du Andoaingo minak martxan zeudela. 1904. urtean  Andoaindik Plazaolara doan bideari irekiera ematen diote. 1910. urtean berriz, Plazaolatik Iruinaraino luzatzen dute, baita bidaiarientzat ere.

1953. urtean izandako uholdeak suntsiketa ugari sortu zituen, zubiak, ezpondak paretak…hainbat eta hainbat saiakera egin zituzten hauek denak konpontzeko, baina azkenik 1958. urtean itxi zuten behinbetiko.