MUGARRIAK

2013(e)ko maiatzaren 31(a), ostirala

KAROBIAK

Karobiak labeak dira, bertan kareharria erretzen zen karebizia lortzeko. Eta zertarako balio du karebiziak? Gauz askotarako:

- Eraikuntzan lurra eta urarekin nahasturik mortero bezala edozein horma eraikitzeko.

- Lurrarentzat ongarri bezala.

- Gaixotasunak eta izurriteekin amaitzeko.

- Abereen zauriak sendatzeko.

- Baserri eta bordetako hormak txuritzeko.

- Tifus eta beste gaixotasunetan desinfektante bezala.

Euskal Herrian badirudi XVIII. mendean zabaldu zirela karobiak. Karobiak leku aldapatsuetan eraikitzen zituzten, gohiko eta beko ahoetara hobeto iristeko. Normalki lau metroko sakonera zuten eta estutzen joaten zen gohiko ahora iristean.

Prozesua honela izaten zen; Lehenbizi erregaia jartzen zen, haritza, gaztainondoa eta pagoen egurrak, hauen gainean kareharria eta berriro erregaia. Honela erregai eta kareharria txandakatzen ziren. Lan prozesuak hiru edo lau pertsonen artean egiten zen edo karobi bat egiten zen auzotarren artean lana eta etekina banatzeko.

Dena prest zegoenean karobiari su ematen zitzaion beheko ahotik. Lortu nahi zen karebiziaren arabera kareharri eta egur-ikatz kapa gehiago erabiltzen zen. Aste bate do bi astez pizturik egoten zen . Kareharria erretzen zenean, karea erortzen hasten zen karobiaren azpian zegoen sare batetik. Kare bizia abetik ateratzean hoztutzen uzten zuten gero baserrian jasotzeko.

Baina XX. Mendean ezin izan zioten ongarri kimiko eta porlanari aurre egin, honen eraginez beherakada gero eta handiagoa zenez mende erdialdera kare bizia egitea baztertzen da. Zoritxarrez gure baserrietako karobiak ez dute bizirik iraun, gehienetan baserri inguruan eraikuntza edo konponketa bat egiten zenean eskua karobiko harriei botatzen zitzaien, hauek desagertuz.

Berastegin oraindik hainbat karobi mantentzen dira, batzuk besteak baino egoera hobeagoan.

Kareharria ateratzen zuten harrobi batzuk aipatuko ditut: Burso, Sastizarreta, Iturrabal, Meari, Arrate, Berromalkar,Akerkoi, Ysasa, Bideraun, Alloar, Uli, Arrosi, etabar.

2013(e)ko maiatzaren 19(a), igandea

BERASTEGIKO BURDINOLAK

Gure herrialdean burdinaren jatorrizko trebezi garatugabean oinarrituta zegoen, trebezi hau ipar indoeuropar inbaditzaile eta zehazki kultura zeltagatik ekarria izan zen, eta hegoaldetik, feniziar eta grekoek ekarria.

Haizeola

Garai bateko burdinolak haizeolak izenekoak, bi beharrei aurre egiteko jarri ziren. Bata mineral-zainen gerturapenagaitik, normalki leku garai edo mendi hegaletan kokatzen zituzten eta besteak leku basotsuetan, egur-ikatz beharraren bolumen handiaren hornidura zihurtatzeko.

Burdingintza aintzindar hauetan burdin-mineral oso aberatsa erabiltzen zen, gehienbat lurzoruan aurkitzen zituzten oxido itxurakoak. Honen erredukzioa lurperatutako labeetan egiten zen. Hiru metroko altuera eta errago diametro batekoan, oinarrian, landutako harriak eta barnekaldetik buztinez estaliak, ahalik eta errefrakzio gehien osatuz. Labe hauen hormen lodiera 30 zentimetrokoak ziren.

Teknika honen deskripzioa ardatza hauetan datza: labean minerala eta egur-ikatz kapa txandakatuz errekuntza egiten zen, ahuntz edo ardi larruz eginiko hauspoez eragindako aire laguntzarekin. Hauspoak mugitzeko esfortzu handia egin behar zen, hankekin edo eskuekin eraginez hauspo motaren arabera.

Hauspoa ankarekin eragiten

Berastegin dakidanik ez da haizolarik aurkitu, honek ez du esan nahi ez denik egon, herrian dagoen burdin kopurua eta hainbeste mendeetan ateratzen aritu direlarik, erromatarren garaietatik pentsatzen da, zehatzena pentsatzea da egon direla haizeolak, baina ez da aztarnarik aurkitu.

Aurrerapen teknologiko honek burdinolak mendietatik urertzera aldatzera ekarri zuen energi hidraulikoa sortzeko. Lehenbizi hauspoak beharrezkoak ziren airea sortzeko errekuntzarako, bi mende geroago berriz, metala lantzeko sortu zituzten mailu astunak mugitzeko.

Burdinolaren eskema

Mailua

Julio Caro Barojak bere idazki batean " Los Vascos "-en dio: Parece probado que los que a comienzos del siglo XVI introdujeron los martinetes de agua en España fueron Marcos de Zumalabe, vizcaino de Valmaseda y el milanés Fabricano. Laburbilduta, Europa mailan XVI. mende erdialdean burdinola euskaldunak ikuspegi teknikotik begiratuta hoberenak zirela, maisutasunez menperatzea lortu zutela uretatik zetorren energia.

XIV. mende bukaeran eta XV. mende hasieran Berastegin hasi ziren eraikitzen lendabiziko burdinolak Leizaran sakonunean.

Burdinolak bi lehengai behar zituen funtzionamendurako: Burdin minerala eta egur-ikatza. Lehendabiziko hau, bertakoak bere inguruan ezagutzen zituzten burdin betetatik atera ohi zuten eta egur-ikatza berriz, gure mendi inguruetan hain ugari diren gaztainondo eta haritzetatik.

Arrineko Martilontzo bere etxe ondoan egin zuen txondarrarekin

Berastegin bost burdinola zeuden, Plazaola, Barrenola, Nodeiza, Mustar eta Ameraun. Eta Berastegi eta Elduain juridikzio komunekoak zirenean beste sei zeuden, Beriñas, Muguizalas, Olloquiegui,Inturia, Eskelzu eta Aunzola.

1415. urtean idazki baten hitzarmen bat adosten da eta bertan agertzen da burdinola hauen aipamena: Barrenola, Beriñas, Ameraun, Plazaola, Muguizalas, Nordeiza eta Olloquiegui. Beste idazki batean Mustar burdinola aipatzen da. 1490. urteko idazki batek Ezquelzu eta Aunzola burdinolak bertan behera uzteaz errendimendu baxuagatik.

Gaur egun Berastegin, hiru burdinolen zatarnak nabari dira, Plazaola, Mustar eta Ameraun.

PLAZAOLAKO BURDINOLA

AMERAUNGO BURDINOLA

MUSTARKO BURDINOLA

2013(e)ko maiatzaren 8(a), asteazkena

BERASTEGIKO ZENTRAL HIDROELEKTRIKOAK

XX.mende haseran industri-iraultzarekin eta energi beharrak, Euskal Herriko ibai gehienetan zentral hidroelektrikoak eriki ziren, energiaz hornitzeko sortzen hari ziren hainbat enpresentzat.

Berastegi ez zen salbuespen bat izan, Leizaran ibaiak daukan emanarekin zentralak ugaritu bait ziren, batzuk paper industriak eta besteak meatzeak hornitzeko.

Berastegin bost zentral eraiki ziren. Lau Leizaran ubidean eta bostgarrena Arrate ubidean.

MUGETAKO zentrala;

1906.urte bukaeran jarri zen funtzionamenduan, 1930.urterarte.

PLAZAOLA1 ETA PLAZAOLA2;

1900.urteko lehen hamarkadan eraiki ziren zentral hauek, eta Tomas Mugica enpresarenak ziren. Gaur egun Elektra Plazola, S.A-rena da eta sorturiko energia Iberdrola S.A-ri saltzen zaio.

AMERAUN ZENTRALA;

Santos Gaztainondok eraiki zuen 1904.urtean. 1970.urtean jabetza Berrobiko Uranga (SARRIO) papelerarengana pasa zen.

Gaur egun berriz, Ameraun S.L-ren jabetzan dago.

ARRATE ZENTRALA;

1909.urtean eraikia, honek Berastegi eta Gazteluko zati batzuk korronte elektrikoaz hornitzen zituen. Berrogeita hamar garren hamarkadan utzi zen bere erabilpena.

2013(e)ko apirilaren 25(a), osteguna

IRITXI DIRA BERASTEGIRA ASIAKO LIZTORRAK "Vespa Velutina"

ASIAKO LIZTORRA " VESPA VELUTINA"

Bordeleko ( Burdeos ) portuan agertu ziren 2004ean lehendabiziz, egurra zeraman itsasontzi batean. Europan espezie inbaditzailetzat jo da. Asiako liztorrak erlauntzak eraso eta erleak hiltzen ditu. Erlea polonizazioaren %80aren arduraduna dela jakinik ingurumenari izugarrizko kalte handia egiten dio espezie inbaditzaile honek.

Asiako liztor erreginak udaberrian lozorrotik atera eta haserako habiatxoa prestatzen du bertan langile batzuk sortzeko. Hau egin ondoren, lehengo urtean hain ezagun egin ziren eta lurretik metro askora zintzilik zeuden behin betiko habi handiak sortzen ditu bertan 200 erregin gehiago sortuz.

ASIAKO LIZTORREN HABIA

Asiako liztorrak abiadan direlarik eta erlauntzak erasotzen hasiak direnez, arrazoi honegatik tranpa batzuk eraikitzeari ekin diot, ahalik eta liztor kopuru gehien arrapatzeko eta hauen kopurua gutxitzeko.

LIZTORRARENTZAKO TRANPAK

LIZTOR BAT TRANPAREN SARRERAN

Tranpa hauek errazak dira egiten, plastikozko ur botila hutsak nahiko dira. 5zentimetro inguru beteko ditugu, %80 garagardoz, %20 ardo txuriaz eta 3 goilaraka azukrez.

GOIENETXEKO ERLAUNTZAK

Baita ere oso garrantzitsua da zuhaitzetara begiratzea, ea habirik edo eraikitze fasean habirik badagoen ikustea, horrela bada, ertzaintzari deitu eta hauek kendu edo suntsitu dezaten.

2013(e)ko apirilaren 14(a), igandea

URTOKO ZUBIA

Gipuzkoa eta Nafarroko mugan kokatzen den urtoko zubiari hainbat berrikuntza egin zaizkio. Lehenbizi zubia egurrezkoa zen, baina uholdeak zirela tarte urtero konpondu beharra izaten zen. Honen mantenua oso garestia zenez, harrizko zubia eraikitzea erabaki zuten, erdi-puntuko arku bikoitzeko manposteriarekin.

Zubia zabaldu aurretiko itxura

1735/12/04ean Bideraunen elkartu ziren Berastegi eta Elduaingo juridikzio komunak. Berastegitik Domingo Garaicoechea alkatea, Pedro De Iparraguirre,Antonio De Zabaleta eta Andres De Lizarza. Elduaindik Diego De Muñagorri alkatea,Manuel De Esoin, Juan De Soroa, Lazaro Marichalar eta Joseph De Ibarrola. Hauek denak elkarturik urtoko errege-bidea pasatzen zen egurrezko zubia eraitsi eta harrizko zubi berria eraikitze asmoz. Leitzako udaletxean 1735/12/08an Andres De Lasarte, Antonio Errandonea, Bautista Zavaleta, Miguel De Zavaleta, Miguel De Villabona, Bautista Oronoz eta beste 27 lekuko elkartzen dira gai berdinagatik.

Hiru hiribilduko juridikzio komuneko Franquia belazean elkartu ziren 1736/12/22an, bertan hiru hiribilduko ordezkariak elkartu ziren zubi berriaren oinarriak eta eraikuntzaren hitzarmenak adosteko.

1736/11/19an urtoko egurrezko zubian bildu ziren:

Berastegitik; Juaquin De Lizarza, Miguel De Yrixarri,Agustin De Garciarena eta Julian lavaien herriko ordezkariak.

Leitzatik; Miguel De Eguzquiza alkateordea eta Martinez De Alduncin.

Elduaindik; Julian De Soroa, Julian De Salvarredi eta Joseph De Etxeverria herriko ordezkariak.

Hauek urtoko eraikuntzaren hitzarmenaz hitzegiteko bildu ziren.Billabonako Pedro De Orcarazaguirre harginari eman zioten berrikuntza egiteko lana edo ardura, 549 zilarrezko ezkutuen truke eta jarraian hasi zen lanean. Erabateko kostua 1203 zilarrezko ezkutu eta 15 kobrezko erreal izan ziren( hargin lana, harri, igeltsu, hare, egur etabar).

Argazki honetan nabarmentzen da erantsitako zatia

1737/11/27 epean Pedro De Orcarazaguirrek zubi berria amaitzen du hiru hiribilduentzat.

1933. urtean egiten da azken berritze lana, 2,8 metroko zabaleratik 6metrotara eramanez, bere estutasunak autoak gurutzatzeko edo zeharkatzeko sortzen zituen arazoak konponduz.

Honek, 16.810 pezetako diru gastua sortu zuen eta gipuzkoako eta nafarroko diputazioak erdi bana ordaindu zuten berritze lana.

2013(e)ko martxoaren 13(a), asteazkena

BERASTEGIKO GAIZKILEAK

1330. urtean Berastegiko gaizkile batzuen gertakizunak.

Merino de Pamplona Johan Garssia de Reta por la expensa que hizo cuando con gentes de armas fué á Ipuzqua en auxilio de la justicia y de las Hermandades de dicha tierra, por hacer justicia y corregir á los malhechores de dicha tierra que muchos y grandes daños habían hecho en el Reino de Navarra, por orden y carta del Gobernador del rey Felipe III "el bueno" comunicadas el dia 16 del mes de Junio del año 1330.

FELIPE III. ERREGEA

El Merino, el sábado 16 de Junio estaba en Sangüesa cuando recibió la orden del gobernador Enrique de Suliac de ir á Ipuzquoa; trasladóse á Pamplona, y de aquí á Lekunberri, donde convocó á los escuderos de la Merindad que habían de formar en la comitiva. El Merino apresó en la por él expugnada fortaleza de Blastegui (Berástegi, el primer pueblo de Gipuzkoa, cuando se entra desde Leiza) á Garssia Martiniz de Blastegui, escudero, y á nueve compañeros suyos que habían causado muchos daños en Navarra. El Merino, en vez de castigarlos por su mano como lo habría efectuado de no mediar, las capitulaciones de concordia, los llevó á Tholosa, donde penetró al frente de cuatrocientos treinta peones.

El justicia de Ipuzquoa se negó á castigar corporalmente á Garssia Martiniz de Blastegui y sus compañeros, y el lunes siguiente el Merino, con toda su comitiva, tomó la vuelta de Navarra, y después, á requerimiento de los jueces de las Hermandades y de los hombres buenos de la tierra de Ipuzquoa asintientes, los cuales se mostraban temerosos de que pudieran sobrevenir muchos daños y males, regresó á Tolosa.

De lo que el Merino y el Justicia tratasen de nuevo en esa villa, nada sabemos; pero la cuenta nos dá la inesperada noticia de que el martes siguiente, el Merino con su comitiva y con el justicia de Ipuzkoa y con los de Lazkano (cum illis de Lazcano) se marchó á expugnar la casa llamada Larrea, que era de Gil Lopiz de Oynnaz (el famoso caudillo de Beotibar) y á los malhechores que estaban dentro de ella, donde Johan Díaz de Garriz, Johan Rodriguiz de Olalde, Martín Periz de Ax, ,,consanguineo del Merino“, Gonzalvo de Murello, Johan de Arruaçu, Sancho de Lerín, Pedro Periz de Maudoz (Madoz) y otros hasta el número de veinticinco de la compañía del Merino, fueron heridos. El zorro de Oñaz, sí es que estaba en su madriguera, no se dejó coger.

El primer viernes de Julio se unieron, de orden del Gobernador, en Tolosa al Merino, Ichusco de Ezpeleta y su hermano Pedro Ochoa de Dipulatz y los de Vergara con ciento cuatro peones. No se entienda que “los de Bergara“ se refiere á los habitantes de la villa gipuzkoana de ese nombre sino á una familia del valle de Lerín. El lunes 9 de Julio el Merino con su comitiva, con el justicia de Gipuzkoa y los de Lazkano marchó á expugnar la predicha torre de Larrea.

El viernes fueron heridos (percussi) Johan Rodriguiz de Olalde,1 Pedro Garssia de Reta y otros trece, los cuales fueron enviados á Tolosa. El Merino y su gente permanecieron junto á Larrea (apud Larream) hasta el lunes diez y seis de Julio, en que se volvieron á dicha villa. El Miércoles 1º de Agosto el Merino regresó á Nabarra.

El jueves estaba ya en Lekunberri.

La referida expedición tuvo más importancia que otras y ocupaba la atención del Gobierno. A Tolosa fué enviado Ugo de Buo ú Brio (de ambas maneras aparece escrito) escudero del Rey, con dos peones y “quodam saumerio“. Se enviaron armaduras de Pamplona Sangüesa y Estella y las acémilas que las trajeron se emplearon en llevar “ingenios“ (máquinas de batir), desde Tolosa á Larrea. — Por orden del Gobernador, dictada el último día de Junio, fueron á Gipuzkoa Pedro de Olayz, carpintero del Rey, el maestro Johan de Peyna, Jacobo de Folies y Miguel de Leyazcue (Leazkue), carpinteros, para construir ingenios. John de Peña es calificado de maestro de los ingenios. Simon Simonis Donsseynor, Pedro Castellan, Lope Garssia de Aoyz, Pedro Gil, Arnaldo de Gardelaynn y Miguel de Ul, jurados de Sangüesa, recibieron treinta sueldos por los gastos de los mulateros y sus bestias que llevaron á Gipuzkoa las armaduras preparadas para los de dicha villa. El Maestro Peña recibió el encargo de construir ingenios “para destruir las casas y fortalezas de aquellos de Ipuzquoa que causaron muchos daños en el Reino de Nabarra“.